Türkçe denizcilik terimleri

Year 2023, Issue: 32, 358 - 380, 21.02.2023

Zahide Parlar

https://doi.org/10.29000/rumelide.1253120

Abstract

Orta Asya’da yaşarken Türklerin hayatında önemli bir yeri olmayan deniz, üç tarafı denizlerle çevrili bir coğrafyada kendine yeni bir düzen kuran Türkler için zorunlu bir uğraş hâline gelmiştir. Bu uğraş, denize kıyısı bulunan yerleşim yerlerinde yaşayan halklar için zamanla ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel anlamda önem kazanmıştır. Denizcilikle ilgili fazla deneyimi olmayan Türkler için bu meslek, başlangıçta denizcilikte öncü Yunan ve İtalyan halklarından öğrenilmiştir. Bu sebeple denizcilik dilinin temel söz varlığında yabancı kökenli sözcüklerin çokluğu dikkat çeker. Böylesi bir söz varlığındaki Türkçe kökenli ve Türkçeleşmiş terimler üzerine inceleme yapmak, Türkçenin terim (t)üretmedeki durumu ve yöntemleri hakkında değerlendirmelerde bulunma imkânı sağlar. Bu çalışma kapsamında Türkçe ve Türkçeleşmiş 191 denizcilik terimi; sözcük türü, yapı ve anlam bilgisi bakımından değerlendirilmiştir. Buna göre, denizciliğin anlam/kavram dünyasındaki sözcükleri karşılamak için Türkçenin özellikle birleştirme ve türetme olanaklarının kullanıldığı, birleştirmelerde ad ve sıfat tamlamalarıyla birleşik fiil yapılarının tercih edildiği görülmüştür. Genel dildeki sözcüklerin anlam aktarması yoluyla denizcilik terimine dönüştürülmesi de söz konusudur. Terim oluşturma yöntemleri kullanılarak (t)üretilen bu terimlerin gemi türleri, geminin parça/bölüm adları, deniz ve gemi ile ilgili eşya/malzeme adları, kumanda sözleri, iş adları gibi kavram alanlarında yoğunlaştığı görülmüştür. Osmanlı Devleti’nin denizlerde hâkimiyetinin artmasıyla birlikte Türklerin donanma faaliyetleri, gemi yapımı, balıkçılık gibi alanlarda kendilerini geliştirdikleri, hatta geçmişten gelen bilgi birikimini kendi kültürüyle harmanlayarak denizcilik alanında 16. yüzyılın ilk yarısında güçlü ve özgün bir konuma ulaştıkları söylenebilir. Türkçe denizcilik terimlerinin (t)üretilmesi, Türkçeleştirilmesi ve hatta denizcilik terimleriyle şiirler yazılması; denizcilikle ilgili ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel değişimlerin göstergeleridir.

Keywords

Terim, denizcilik dili, denizcilik terimleri, terim oluşturma, dil içi terim oluşturma, kavram karşılama

Turkish nautical terms

Abstract

The sea, which did not have an important place in the lives of the Turks while living in Central Asia, has become a compulsory occupation for the Turks who have established a new order in a geography surrounded by seas on three sides. This occupation has gained importance in terms of economic, political, social and cultural aspects for the peoples living in the settlements on the coast. For Turks who do not have much experience in maritime, this profession was initially learned from Greek and Italian peoples who are pioneer in maritime. For this reason, the abundance of foreign origin words in the basic vocabulary of the maritime language draws attention. Examining the Turkish origin and Turkicized terms in such a vocabulary provides the opportunity to evaluate the situation and methods of Turkish of (re)producing term. Within the scope of this study, 191 Turkish and Turkishized nautical terms was evaluated in terms of word-type, morphology and semantics. To the evaloution, it has been seen that especially the conjugation and derivation possibilities of Turkish are used and that noun and adjective phrases and compound verb structures are preferred in conjugations to meet the words in the meaning/concept world of nautical. It is also possible that the words in the general language turn into maritime terms by transference of meaning. It has been noticed that these words which are (re)produced by using the mehtod of term formation intensify on conceptual fields such as ship types, ship part/section names, marine and ship-related goods/material names, command words, job names. With the increase in the dominance of the Ottoman Empire in the seas, it can be said that the Turks improved themselves in areas such as naval activities, shipbuilding and fishing, and even blended their knowledge from the past with their own culture and reached a strong and original position in the maritime field in the first half of the 16th century. The (re)producion and Turkishization of nautical terms and even writing poems with nautical terms are indicators of the economic, political, social and cultural changing in maritime.

Keywords

Terms, nautical language, nautical terms, term derivation, intralingual term formation, concept formation

References

• Ayverdi, İ. ve A. Topaloğlu (2005). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Bostan, İ. (2009). Gemi Yapımcılığı ve Osmanlı Donanmasında Gemiler. (Ed. İdris Bostan ve Salih Özbaran). Türk Denizcilik Tarihi I, ss. 335-336. İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.
• Cabré, T. M. (1999). Terminology, Theory, Methods and Applications. Amsterdam-Philedelphia: John Benjamins Publishing Co.
• Giray, N. (2013). Terim Dünyamızda Yılan: Kavram, Anlam ve Yapı Bakımından. Avrasya Terim Dergisi, 1 (2): 95-113.
• Girişen, N. (2020). Terminolojide Tanım ve Tanım Çözümleme Ölçütleri. Disiplinler Arası Dil Araştırmaları, 1 (1), 53-73.
• Kahane, H. ve diğerleri (1988), The Lingua Franca in the Levant. İstanbul: ABC Yayınları.
• Kahraman, M. (2017). Türk Dilinin Terimsel Gelişim Sürecine Tarihî Bakış. Medeniyet ve Toplum Dergisi, 1 (1), 137-160.
• Karaman, B. İ. (2009a). Terim Oluşturma Yöntemleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 2009-II.
• Karaman, B. İ. (2009b). Dünyada ve Türkiye’de Dili Ölçünlüleştirme Etkinlikleri. Türk Dili–Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları 691.
• Kuşçu, A. D. (2016). Selçuklu Deniz Ticaretinin Anadolu Ekonomisinin Dünya Ekonomisine Entegrasyonundaki Rolü. In International Conference On Eurasian Economies, 5B: 330-335.
• Martinet, A. (1998). İşlevsel Genel Dilbilim. (Çev. Berke Vardar). İstanbul: Multilingual.
• Özdemir, E. (1973). Terim Hazırlama Kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Parlar, Z. (2022). Denizcilik Terimlerinin Kavram Alanlarına Göre Tasnifi. Türk Diline Artzamanlı ve Eşzamanlı Bakışlar. (Ed. Erkan Hirik, Neslihan Çelik, Seçil Hirik). ss. 659-700. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Pitch, H. ve J. Draskau (1985). Terminology: An Introduction. Guildford: University of Surrey.
• Sager, J. C. (1990). A Practical Coruse in Terminology Processing. Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Company.
• Sarı, İ. (2015). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Ertuğrul, A. C. (2013). Bir Osmanlı Kadırgası: Kırlangıç’la Uçmak. https://www.academia.edu/12733488/Bir_Osmanl%C4%B1_Kad%C4%B1rgas%C4%B1_K%C4%B1rlang%C4%B1%C3%A7la_U%C3%A7mak [Erişim Tarihi: 15.02.2022]
• Yavuzarslan, P. ve E. Beyaz (2022). Terimbilimi Nedir?. (Ed. Ayşe İlker). Salgın Terimleri ve Türkçe Bilgi Şöleni. Ankara: TDK Yayınları.
• Zülfikar, H. (1991). Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları. Ankara: TDK Yayınları.