The Dark Fate of “White Gold”: The Cotton Incident and What Happened to Sharaf Rashidov

Yıl 2022, Sayı: 8, 55 - 77, 31.12.2022

Feruza Shokirova

https://doi.org/10.48068/rusad.1173266

Öz

After Tsarist Russia invaded the lands of Turkestan, the fertile lands in the region started to be used for cotton cultivation. The policy of cotton cultivation continued drastically in the Soviet era, and therefore, Uzbekistan was transformed into the largest cotton producing republic in the Soviet Union. Cotton became an important raw material for the Soviet economy. According to the five-year plans that Moscow imposed on the republics, Uzbekistan was encouraged to grow more cotton each year than before. However, issues such as the loss of fertility of the soils and weather conditions were not taken into account. Factors, such as wrong planning, the desire of the rulers to get a higher harvest of cotton at any cost, and avoiding conflict with Moscow, caused big problems for Uzbekistan in the following years. One of them is the drying up of the Aral Sea as a result of the misuse of water resources, and the other is the corruption cases known as "Cotton Affair". Although it is known that cotton has an important place in the history of Uzbekistan, there is no independent study about its effects on the history of the republic. Therefore, this article will study the importance of cotton for Uzbekistan, the problems arising from cotton production, solution proposals for them and the development of this issue during and after the period of Sharaf Rashidov.

Anahtar Kelimeler

Russia, Uzbekistan SSR, Cotton Affair, Aral Sea Disaster, Sharaf Rashidov

Темная судьба «Белого золота»: хлопковое дело и что случилось с Шарафом Рашидовым

Öz

После захвата царской Россией туркестанских земель, плодородные почвы этого региона стали использоваться для выращивания хлопка. Практика выращивания хлопка продолжалась и в советское время, тем самым превращая Узбекистан в крупнейшую хлопкопроизводящую советскую республику Союза. Хлопок стал важным сырьем для советской экономики. Согласно пятилетним планам, распределяемым для республик Москвой, Узбекистану предлагалось ежегодно увеличивать выращиване хлопка. Однако, этими планами не учитывались такие вопросы, как потеря плодородия почв и погодные условия региона. Производство хлопка превратилось в политический квазиинстинкт государственного уровня. Хлопок был стратегическим сырьем для Советского Союза. От реализации хлопкового плана зависело развитие инфраструктуры хлопкопроизводящих республик. Советским руководителям было важнее казаться сильными в глазах руководителей развитых стран мира, особенно Соединенных Штатов, а не то, сколько хлопка было фактически произведено промышленностью. Неправильное управление отраслью, стремление правителей любой ценой получить более высокий урожай хлопка и нежелание конфликтов с Москвой, создали большие проблемы для Узбекистана в последующие годы. Одна из них — высыхание Аральского моря в результате нерационального использования водных ресурсов, а другая — случаи расцвета коррупции, известные как «Хлопковое дело». Хотя первоначально руководством рассматривались некоторые меры в связи с высыханием Аральского моря, позже они были остановлены из-за нехватки финансов в стране. Во время расследований по «Хлопковому делу» многие руководители получили тюремные сроки. После смерти первый секретарь компартии Узбекистана Ш. Рашидов стал считаться главной причиной всей коррупции в регионе, связанной с производством хлопка. За «Хлопковым делом» последовал распад Советского Союза. Хотя известно, что хлопок занимает важное место в истории Узбекистана, независимого исследования о его влиянии на историю республики не проводилось. Данная статья рассмотрит значение хлопка для Узбекистана, проблемы, возникшие при производстве хлопка, предложения по их решению и развитие этого вопроса в период правления в республике Шарафа Рашидова и после его смерти.

Anahtar Kelimeler

Россия, Узбекская ССР, Хлопковое дело, Аральская катастрофа, Шараф Рашидов.

“Ak Altın”ın Kara Kaderi: Pamuk Vakası ve Şeref Reşidov’un Başına Gelenler

Öz

Çarlık Rusya’sı Türkistan topraklarını işgal ettikten sonra, bölgedeki verimli topraklar pamuk yetiştirmede kullanılmaya başlandı. Pamuk ektirme siyaseti Sovyetler devrinde de devam etti. Özbekistan, Sovyetler memleketinin en büyük pamuk üretici cumhuriyetine dönüştürüldü. Pamuk, Sovyet ekonomisi için önemli bir hammadde halini aldı. Moskova’nın cumhuriyetlere dayattığı beş yıllık planlamalarına göre cumhuriyet her yıl öncekisinden daha çok pamuk yetiştirmeye teşvik edildi. Ancak, toprakların verimliliğini yitirmesi, hava şartları gibi hususlar dikkate alınmadı. Pamuk üretimi devlet düzeyinde bir siyasi olay halini aldı. Sovyetler için pamuk stratejik bir hammadde olup, pamuk üreten cumhuriyetlerin altyapı gelişimi pamuk yetiştirme planlarının ne denli gerçekleştiğine bağlıydı. Bazı yöneticiler için gerçekte pamuğun ne kadar üretildiğinden ziyade yüksek sayılarla dış düşmanlar, özellikle ABD karşısında güçlü görünmek daha önemli hâle geldi. Yanlış yapılan planlamalar, yöneticilerin ne pahasına olursa olsun pamuktan yüksek hasat alma istekleri, Moskova ile ters düşmekten kaçınma gibi etkenler sonraki yıllarda Özbekistan için bazı felaketlere sebep oldu. Bunlardan biri, su kaynaklarının yanlış kullanılması sonucu Aral Gölü’nün kuruması, diğeri “Pamuk İşi” olarak bilinen yolsuzluk davalarıdır. Aral Gölü’nün kurumasıyla ilgili ilk başta bazı tedbirler düşünülse de, sonradan ülkenin maddi yetersizliği sebebinden durduruldu. “Pamuk İşi” olayları esnasında çok sayıda yönetici hapis cezası aldı. Reşidov, ölümünden sonra pamukla ilgili tüm yolsuzlukların baş müsebbibi olarak görüldü. “Pamuk İşi”ni Sovyetler Birliği’nin çökmesi izledi. Özbekistan tarihinde pamuğun önemli bir yer alması hakkında bazı araştırmalar yapılmış olsa da, pamuğun cumhuriyet tarihine tesirleri hakkında müstakil bir çalışma bulunmamaktadır. Dolayısıyla, bu makalede Özbekistan için pamuğun önemi, pamuk üretiminden doğan problemler, bunlara dair çözüm önerileri ile Şeref Reşidov dönemi ve sonrasında bu husustaki gelişmeler incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Rusya, Özbekistan SSC, Pamuk İşi, Aral Gölü Faciası, Şeref Reşidov

Kaynakça

• Abduxoliqov, İrismat. Men Bilgan Şarof Aka. Taşkent: Akademnashr, 2018.
• Ahmatjonov, Anvarjon. “Islom Karimov va Ahmadjon Odilov O’rtasidagi Ziddiyat”, QİYOFA, (2022), Erişim Tarihi: 16 Haziran 2022, https://www.youtube.com/watch?v=hxkLbuDzsRU
• Asqarov, Ahmadali. Özbekistan Halkları Tarihi. Taşkent: Fan neşriyatı, 1993.
• Gordon, Dmitri. “Vladimir Kaliniçenko ile sohbet”, V GOSTYAH U GORDONA, (2004), Erişim Tarihi: 30 Mayıs 2022, http://www.gordon.com.ua/tv/kalinichenko/
• Gucciolla, Ricardo Mario. “The Crisis of Sovyet Power in Central Asia: ‘The Uzbek Cotton Affair’ (1975-1991).” Yayınlanmamış Doktora Tezi, Lucca, IMT School for Advanced Studies, 2017.
• “Jizzax Tumani Şarof Raşidov Nomi bilan Ataldi”, GAZETA.UZ, (2016), Erişim Tarihi: 07 Haziran 2022. https://www.gazeta.uz/oz/2016/12/22/jizzax/
• Kanlıdere, Ahmet. Kemaloğlu, İlyas. Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2020.
• Karimov, Timur.“Odilov Ahmadjan”, WARHEROES.RU, Erişim Tarihi: 16 Haziran 2022, https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=18664
• Kerimov, İslam. “Şeref Reşidov’un 75. yıldönümüne hazırlık ve kutlamaların gerçekleşmesi hakkında.” Özbekistan Cumhbaşkanı Bünyesindeki Bakanlar Kurulu Kararı. (06.06.1992), sayı 267.
• Kerimov, İslam. Xalqimizning Otaşqalb Farzandi. Taşkent: Özbekistan Neşriyatı, 1992.
• “KGB O‘zbekistonga qarshi: tarixchi «paxta ishi» ning yashirin sabablarini ma'lum qildi”, KUN.UZ, (2019), Erişim Tarihi: 09 Haziran 2022, https://kun.uz/uz/news/2019/05/21/kgb-ozbekistonga-qarshi-tarixchi-paxta-ishining-yashirin-sabablarini-malum-qildi
• Khalid, Adeeb. Central Asia; A New History from the Imperial Conquest to Present. Princeton: Princeton University Press, 2021.
• Luçinski, Yuri. “Massı Bıstro Zabıli Gdlyana i İvanova i Voznenavideli Yeltsena”, LENTA.RU, (2015), Erişim Tarihi: 09 Haziran 2022, https://lenta.ru/articles/2015/05/18/luchinsky/
• Muhammadkulov, Sadullo. “Jizn i Smert Şarafa Raşidova: Vospominaniya Liçnogo Komissara”, (2017), Erişim Tarihi: 14 Eylül 2022, https://uz.sputniknews.ru/20171105/Rashidov-vospominaniya-komissara-6747573.html
• Nişanov, Rafik. “Nigde Davlenie Sentra Ne Bılo Stol Razruşitelnım kak v Uzbekistane”, GAZETA.UZ, (2020), Erişim Tarihi: 14 Haziran 2022, https://www.gazeta.uz/ru/2020/12/23/nishanov/
• Orakov, D. ve Şarapov A. Özbekistan Tarihinden Universal Kollanma. Taşkent: Akademnaşr, 2019.
• Reşidova, Gulnara. Komilov, Doniyor. Şarof Raşidov: Inson Davr Közgusida va Davr Inson Taqdirida. Taşkent: Tasvir, 2017.
• “Rıbnoe Delo Samıy Gromkiy Korruptsionnıy Skandal v SSSR”, DİLETANT, (2010), Erişim Tarihi: 07 Haziran 2022, https://diletant.media/articles/35-829694/
• “Sayyora Rashidova otasi va Islom Karimov haqida”, KUN.UZ, (2019), Erişim Tarihi: 14 Mayıs 2022, https://kun.uz/uz/news/2019/02/08/video-sayyora-rashidova-otasi-va-islom-karimov-haqida
• Sharof Rashidov. O`zbekiston Milliy Entsiklopediyasi. Taşkent: Davlat Milliy Nashri, 2004.
• “Skonçalsya Bıvşıy Rukovoditel Uzbekistana”, RADİO OZODLİK, (2017), Erişim Tarihi: 14 Haziran 2022, https://rus.ozodi.org/a/28375695.html
• Şaropov, Abdulla. Özbekistan Tarihinden Üniversal Kullanma. Taşkent: Akademnaşr, 2019.
• Togan, Zeki Velidi. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun, 1981.
• “Umer Osujdyonnıy po Hlopkovomu Delu Zyat Brejneva”, LENTA.RU, (2013), Erişim Tarihi: 09 Haziran 2022) https://lenta.ru/news/2013/10/10/churbanov/
• Usmanov, K. Vatan Tarihi. Taşkent: Şark neşriyatı, 2016.
• “V Uzbekistane v Vozraste 92 let Skonçalsya Stareyşiy Eks-Politzaklyuchennıy Ahmadjon Adılov”, RADİO OZODLİK. (2017), Erişim Tarihi: 16 Haziran 2022, https://rus.ozodlik.org/a/28760635.html
• Zufarov, K. A. Uzbekskaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika. Taşkent: Özbek Sovyet Ansiklopedisi Neşriyatı, 1981.
• Zvyaginsev, Aleksandr. “Kurortnaya Drama”. KOMMERSANT .(2011), Erişim Tarihi: 08 Haziran 2022, https://www.kommersant.ru/doc/1646828.