The Effects of the Qirāʾāt İḥtijāj Practices of the II-IVth Century of Hijra on the Qirāʾāt İḥtijāj Practices of the Later Period: A Study on Nashr Al-Qirāʾāt al-ʿAshr,

Year 2024, Volume: 26 Issue: 49, 327 - 352, 15.06.2024

Mehmet Kılıç Muhammed Pilgir

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1434229

Abstract

The concept of iḥtijāj, which means to justify anything, has emerged along with the debates caused by the differences in adāʾ. The concept of iḥtijāj refers to the presentation of the scientific basis for the varieties that arise in the science of qirāʾāt with respect to the qurrāʾ with various arguments. The literature in which iḥtijāj of qirāʾāt were included appeared at the end of the 2nd century of hijra, and in addition iḥtijāj enforcements were also included in the general literature of qirāʾāt. As a matter of fact, the possible delusions that may arise in the minds of the interlocutors due to variant readings of the Qurʾān are intended to be dispelled by the practices iḥtijāj of qirāʾāt, with the aim of clarifying the scientific basis of the relevant of the qirāʾāt variants. In this context, one of the practices in the traditions of maʿānī l-Qurʾān that emerged in the 2nd century of hijra and maʿānī l-qirāʾāt that emerged in the 4th century of hijra is the iḥtijāj of qirāʾāt. Thus, Ibn al-Jazarī, likewise, in his work Nashr al-qirāʾāt al-ʿashr, in which the variants of qirāʾāt are presented, occasionally makes applications of iḥtijāj by justifying the variant readings of the Qurʾān. Although there are studies on iḥtijāj of qirāʾāt among the modern period studies, there are not quite studies on the iḥtijāj practices in Ibn al-Jazarī's Nashr. As a matter of fact, as far as can be ascertained, there is a study titled "en-Neşr Bağlamında İbnü’l-Cezerî’nin Kıraatleri Delillendirme ve Değerlendirme Metodu" conducted by Mehdī Dahīm on the iḥtijâc practices in Ibn al-Jazarī's Nashr. However, in this study, it was observed that let alone the qirāʾāt literature, regarding the iḥtijāj of qirāʾāt, the literature of maʿānī l-Qurʾān and maʿānī l-qirāʾāt were not used, and it was determined that other Islamic disciplines such as tafsīr and Arabic language were not utilized sufficiently. For this reason, we believe that the aforementioned work of Dahīm is insufficient. In this study, the comparison of the qirāʾāt iḥtijāj, which emerged in the context of Ibn al-Jazarī's Nashr, with the maʿānī l-Qurʾān and maʿānī l-qirāʾāt literature has been revealed. From this point of view, this study aims to examine Ibn al-Jazarī's iḥtijāj practices in the context of Nashr al-qirāʾāt al-ʿashr and to investigate the influence of the works belonging to the traditions of maʿānī l-Qurʾān and maʿānī l-qirāʾāt written between the second and fourth centuries of the Hijra on Ibn al-Jazarī's tawjīhs.

Keywords

Qirāʾāt, Ibn al-Jazarī, Nashr al-Qirāʾāt al-ʿAshr, Iḥtijāj of Qirāʾāt, Maʿānī l-Qurʾān, Maʿānī l-Qirāʾāt

Hicri II-IV. Asır Kıraat İhticâcı Uygulamalarının Sonraki Dönem Kıraat İhticâcı Uygulamalarına Etkileri: Neşru’l-Ḳırââti’l-‘Aşr Özelinde Bir İnceleme

Abstract

Kurrâ’ya nispet edilen aynı kelimelerdeki edâ farklılıklarının tartışmalara sebep olmasından ötürü kıraat ihtilafı olan kelimelerde ihticâc yapılmasına gereksinim duyulmuştur. Delil getirmek manasında kullanılan ihticâc kavramı, kıraat ihtilafları için söz konusu olduğunda ise kıraat ihtilaflarının sıhhat zemininin ortaya konması kastedilmektedir. Ayrıca 2. asrın sonlarında kıraat tevcîhlerinin yapıldığı müstakil eserler ortaya çıkmakla birlikte kıraat alan yazınına ait genel telifatlarda da kıraat ihticâclarının yapıldığı görülmektedir. Kıraat müelliflerinden biri olan İbnu’l-Cezerî de Neşru’l-ḳırââti’l-‘aşr adlı eserinde zaman zaman kıraat ihticâcına yer vermektedir. Mezkûr eserdeki kıraat ihticâcları hakkında tespit edilebildiği kadarıyla yapılmış tek bir çalışma bulunmaktadır. Fakat bu çalışmada, kıraatten ve bunun dışındaki disiplinlerden yeterince istifade edilmediği belirlenmiştir. Ayrıca selef ulemasının Neşru’l-ḳırââti’l-‘aşr adlı esere ihticâc konusunda etkisi özelinde bir çalışmaya da rastlanmamıştır. Buradan hareketle elinizdeki bu çalışmada, İbnu’l-Ce-zerî’nin kıraat ihticâcına dair uygulamaları Neşru’l-ḳırââti’l-‘aşr adlı eser özelinde incelenmiş, me‘âni’l-Kur’ân ve me‘âni’l-kıraat literatürlerinin ortaya çıktıkları dönem dikkate alınarak h. 2.-4. asırlarda kaleme alınan bu literatürlere ait eserlerin İbnu’l-Cezerî’ye ait kıraat tevcîhlerine etkisinin olup olmadığı araştırılmıştır. Çalışmanın neticesinde İbnu’l-Cezerî’nin yaptığı kıraat tevcîhlerinden ele alınanların bir kısmına, söz konusu üç asırda kaleme alınan me‘âni’l-Kur’ân ve me‘âni’l-kıraat telifatında ekseriyetle yer verilmediği saptanmıştır. İbnu’l-Cezerî’nin ise kıraat ihtilafının olmadığı yerlerde dahi ilgili edâ için ihticâc yaptığı müşahede edilmiştir. Buna ilaveten İbnu’l-Cezerî’nin Neşr’de yaptığı ihticâc uygulamalarının me‘âni’l-Kur’ân ve me‘âni’l-kıraat telifatında yapılan ihticâc işlemleriyle benzeştiği görülmüştür. Yine Neşr’in tevcîh eseri olmaması hasebiyle de İbnu’l-Cezerî tarafından yapılan ihticâcların ihtiyaç merkezli olarak kendini gösterdiği belirlenmiştir.

Keywords

Kıraat, İbnu'l-Cezerî, Neşru’l-Ḳırââti’l-‘Aşr, Kıraat İhticâcı, Me‘âni’l-Ḳur’ân, Me‘âni’l-Ḳırâât

References

• ‘Abdulmun‘im, Maḥmûd ‘Abdurraḥmân. Mu‘cemu’l-muṣṭalaḥât ve’l-elfâẓi’l-fıkhiyye. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Faḍîle, ts.
• Aḫfeş el-Evsaṭ, Ebu’l-Ḥasen Sa‘îd b. Mes‘ade el-Mucâşi‘î el-Belḫî. Me‘âni’l-Ḳur’ân. thk. Hudâ Maḥmûd Ḳarâ‘a. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫancî, 1411/1990.
• Aḥmed, Bedruddîn ‘Abdulkerîm. “ ‘İlmu’l-iḥticâc li’l-ḳırâât min ‘aṣri’t-tenzîl ilâ ‘aṣri’t-tedvîn”. Câmi‘atu Ummi’l-Kurâ. Erişim 18 Ekim 2023. https://drive.uqu.edu.sa/_/baahmed/files/7.pdf
• Âlûsî, Ebu’s̱-S̱enâ’ Şihâbuddîn Maḥmûd b. ‘Abdillâh b. Maḥmûd el-Ḥuseynî. Rûḥu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Ḳur’âni’l-‘Aẓîm. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-‘Arabî, ts.
• Aydın, İsmail. “Meâni’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 6 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/meanil-kuran
• Bâlûvî, ‘Abdulfettâḥ. Zubdetu’l-‘irfân fî vucuhi’l-Ḳur‘ân. thk. Atilla Akdemir. 2 Cilt. Dubai: Câizetu Dubey ed-Devliyye li’l-Ḳur’âni’l-Kerîm, 1442/2020.
• Beġavî, Ebû Muḥammed el-Ḥuseyn b. Mes‘ûd. Me‘âlimu’t-Tenzîl (Tefsîru’l-Beġavî). thk. Muḥammed ‘Abdullâh en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Ṭaybe, 1409/1989.
• Buḫârî, Ebû ‘Abdillâh Muḥammed b. İsmâ‘îl. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr, Beyrut: Dâru İbn Kes̱îr, 1423/2002.
• Bulut, Ali. “Kur’ân Filolojisiyle İlgili Üç İlim Dalı (Garîbü’l-Kur’ân, Meânî’l-Kur’ân, İ’râbu’l-Kur’ân) ve Bu Dallarda Eser Veren Müellifler (Hicrî İlk Üç Asır)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/12-13 (2001), 391-408.
• Curcânî, ‘Alî b. Muḥammed eş-Şerîf. Kitâbu’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetu Lubnân, 1985.
• Dağ, Mehmet -İhticac Bağlamında- Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011.
• Dânî, Ebû ‘Amr ‘Us̱mân b. Sa‘d b. ‘Us̱mân el-Endelusî. Câmi‘u’l-beyân fi’l-ḳırââti’s-seb‘i’l-meşhûra. thk. ‘Abdulmuheymin ‘Abdusselâm et-Ṭaḥḥân vd. 4 Cilt. Şarika: Câmi‘atu’ş-Şâriḳa, 1428/2007.
• Dânî, Ebû ‘Amr ‘Us̱mân b. Sa‘îd b. ‘Us̱mân el-Endelusî. Mufradatu Ya‘ḳūb. thk. Hâtim Ṣâliḥ eḍ-Ḍâmin. Demmâm: Dâru İbnu’l-Cevzî, 1429.
• Dehîm, Mehdî. “en-Neşr Bağlamında İbnü’l-Cezerî’nin Kıraatleri Delillendirme ve Değerlendirme Metodu”. Uluslararası İbnü’l-Cezerî Sempozyumu. ed. Huriye Martı. 475-488. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Dimyâtî, Aḥmed b. Muḥammed el-Bennâ’. İtḥâfu fuḍalâ’i’l-beşer bi’l-ḳırââti’l-erbe‘ate ‘aşer. thk. Muḥammed Şa‘bân İsmâ‘îl. 2 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1987.
• Dûserî, İbrâhîm b. Sa‘îd. Mu‘cemu’l-muṣṭalaḥât fî ‘ilmeyi’t-tecvîd ve’l-ḳırâât. Riyad: Câmi‘atu’l-İmâm Muḥammed b. Su‘ûd el-İslâmî, 1425/2004.
• Ebû ‘Ubeyde, Ma‘mer b. el-Mus̱ennâ et-Teymî. Mecâzu’l-Ḳur’ân. nşr. Fuat Sezgin. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1401/1981.
• Ebû Ḥayyân el-Endelusî, Muḥammed b. Yûsuf b. ‘Alî b. Yûsuf b. Ḥayyân. el-Baḥru’l-muḥîṭ fi’t-tefsîr. nşr. Sıdḳī Muḥammed Cemîl. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1431-1432/2010.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed. Kitâbu Me‘âni’l-ḳırâât. thk. ‘Îd Muṣṭafâ Dervîş vd. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l-Me‘ârif, 1412/1991.
• Faḍlî, ‘Abdulhâdî. el-Ḳırââtu’l-Ḳur’âniyye: Târîḫun ve ta‘rîfun. Beyrut: Dâru’l-Ḳalem, 3. Basım, 1405/1985.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd b. ‘Abdillâh el-‘Absî. Me‘âni’l-Ḳur’ân. 3 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 3. Basım, 1403/1983.
• Ḥaydar, Ḥâzim Sa‘îd. “Medḫal”. Şerḥu’l-Hidâye. mlf. Ebu’l-‘Abbâs Aḥmed b. ‘Ammâr el-Mehdevî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1416/1995.
• İbn ‘Âşûr, Muḥammed eṭ-Ṭâhir. Tefsîru’t-Taḥrîr ve tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Ġalbûn, Ebu’l-Ḥasen Ṭâhir b. ‘Abdilmun‘im b. ‘Ubeydillâh el-Ḥalebî el-Mıṣrî. et-Teẕkira fi’l-kırââti’s̱-s̱emân. thk. Eymen Ruşdî Suveyd. 2 Cilt. Cidde: el-Cemâatu’l-Ḫayriyye li-tahfîẓi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm, 1412/1991
• İbn Ḫâleveyh, Ebû ‘Abdillâh el-Ḥuseyn b. Aḥmed b. Ḫâleveyh el-Hemedânî. el-Ḥucce fi’l-ḳırââti’s-seb‘. thk. ‘Abdul‘âl Sâlim Mukerram. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 3. Basım. 1399/1979.
• İbn Manẓûr, Ebu’l-Faḍl Cemâluddîn Muḥammed b. Mukerram. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdir, ts.
• İbn Mucâhid, Ebû Bekr Aḥmed b. Mûsâ b. el-‘Abbâs et-Temîmî. es-Seb‘a fi’l-ḳırâât. thk. Şevḳî Ḍayf Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1972.
• İbn Sivâr, Ebû Ṭâhir Aḥmed b. ‘Alî b. ‘Ubeydillâh b. ‘Umer. el-Mustenîr fi’l-ḳırââti’’l-‘aşer. thk. ‘Ammâr Emîn Dudû. 2 Cilt. Dubai: Dâru’l-Buḥûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İḥyâi’t-Turâs, 1426/2005.
• İbn Zencele, Ebû Zur‘a ‘Abdurraḥmân b. Muḥammed. Ḥuccetu’l-ḳırâât. thk. Sa‘îd el-Efġānî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 4. Basım, 1404/1984.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Ḫayr Şemsuddîn Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. ‘Alî b. Yûsuf. Taḳrîbu’n-Neşr fi’l-ḳırââti’l-‘aşr. thk. ‘Âdil İbrâhîm Muḥammed Rufâ‘î. Medine: Mucemme‘u’l-Melik Fehd li Ṭıbâ‘ati’l-Muṣḥafi’ş-Şerîf, 1433/2011-2012.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Ḫayr Şemsuddîn Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. ‘Alî b. Yûsuf. Neşru’l ḳırââti’l-‘aşr. thk. Eymen Ruşdî Suveyd. 5 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Ḳur’âniyye, Beyrut: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Ḳur’âniyye, 1439/2018.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muḥammed b. Ebî Ya‘ḳūb İsḥâḳ b. Muḥammed b. İsḥâḳ. el-Fihrist. Lübnan: Dâru’l-Ma‘rife, 1398/1978.
• Ḳabâḳıbî, Şemsuddîn Muḥammed b. Ḫalîl. Îḍâḥu’r-rumûz ve miftâḥu’l-kunûz fi’l-ḳırââti’l-erbe‘a ‘aşera. thk. Aḥmed Ḫâlid Şukrî. Amman: Dâru ‘Ammâr, 1424/2003.
• Kāḍî, ‘Abdulfettâh ‘Abdulġanî. el-Budûru’z-zâhira fi’l-ḳırââti’l-‘aşri’l-mutevâtire min ṭarîḳayi’ş-Şâṭıbiyye ve’d-Durra. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1981.
• Ḳalânisî, Ebu’l-‘İzz Muḥammed b. Ḥuseyn b. Bundâr el-Vâsiṭî. Kitabu’l-Kifâyeti’l-kubrâ fi’l-ḳırââti’l-‘aşr. thk. Cemâluddîn Muḥammed Şeraf. Tanta: Dâru’ṣ-Ṣaḥâbe li’t-Turâs̱, 2006/1427.
• Kılıç, Mehmet. Molla Ali el-Kârî’nin “Envâru’l-Kur’ân ve Esrâru’l-Furkân” Tefsirinde Kıraatlere Yaklaşımı. Ankara: İlâhiyât, 2023.
• Koyuncu, Recep. “Kıraatlerin İhticâcı Bağlamında Dilbilimsel Tefsirler: Ahfeş’in Me‘âni’l-Kur’ân’ı Özelinde Bir Tahlil”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48/48 (Aralık 2019), 331-358.
• Kudat, Aydın. Kırâatları Hüccetlendirmede Dilbilim Olgusu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Ḳurtubî, Ebû ‘Abdillâh Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. ‘Abdullâh b. ‘Abdilmuḥsin et-Turkî vd. 24 Cilt. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Mehdevî, Ebu’l-‘Abbâs Aḥmed b. ‘Ammâr. Şerḥu’l-Hidâye. thk. Ḥâzim Sa‘îd Ḥaydar. 2 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1416/1995.
• Mekkî b. Ebî Ṭâlib, Ebû Muḥammed Ḥammûş b. Muḥammed el-Ḳaysî. el-Keşf ‘an vucûhi’l-ḳırââti’s-seb‘i ve ‘ilelihâ ve ḥucecihâ. thk. Muḥyiddîn Ramaḍân. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1404/1984.
• Mukerram, ‘Abdulâl Sâlim. “Mukaddime”. el-Ḥucce fi’l-ḳırââti’s-seb‘. mlf. Ebû ‘Ab-dillâh el-Ḥuseyn b. Aḥmed b. Ḫâleveyh el-Hemedânî. 5-59. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1399/1979.
• Muslim, Ebu’l-Ḥuseyn Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî. Ṣaḥîḥu Muslim. thk. Muḥammed Fuâd Abdulbâkī 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḥadîs, 1412/1991.
• Neḥḥâs, Ebû Ca‘fer Aḥmed b. Muḥammed b. İsmâ‘îl el-Murâdî el-Mıṣrî. Me‘âni’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. thk. Muḥammed ‘Alî eṣ-Ṣâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Câmi‘atu Ummi’l-Ḳura (Turâsu’l-İslâmî), 1408-1410/1988-1989.
• Nuveyrî, Ebu’l-Ḳāsim Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed ‘Alî. Şerḥu Ṭayyi-beti’n-Neşr fi’l-ḳırââti’l-aşr. thk. Mecdî Muḥammed Sa‘d Baslûm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Pilgir, Muhammed. “Ebû ‘Ubeyde’nin Mecâzü’l-Kur’ân’ında Kıraat Olgusu ve Söz Konusu Eserde İstifade Edilen Kıraat İhtilaflarının Tefsire Etkileri”. Artuklu Akademi 10/1 (Haziran 2023), 79-94. https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1257892
• Sawas, Abdullah. İhticac ve Tercihin Kıraat İlmindeki Yeri ve İslami İlimlerle İlişkisi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Saylan, Nesrişah. “Tabersî’nin Kıraatlerin Hüccetinde Kullandığı Delillerin İncelenmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (Aralık 2019), 977-991. https://doi.org/10.18505/cuid.620337
• Sibtu’l-Ḫayyâṭ, Ebû Muḥammed ‘Abdullâh b. ‘Alî b. Aḥmed. Kitâbu’l-Mubhic fi’l-ḳırââti’s̱-s̱emân ve ḳırââti’l-A‘meş vebni Muḥayṣin ve’ḫtiyâri Ḫalef ve’l-Yezîdî. thk. Ḫâlid Ḥasen Ebu’l-Cûd. 2 Cilt. Kahire: Dâru ‘İbâdi’r-Rahmân, Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 1433/2012.
• Şinḳīṭî, ‘Abdurraḥîm b. ‘Abdillâh b. ‘Umer. “Mevâridu tevcîhi’l-ḳırââti’l-Ḳur’âniyye”. Mecelletu’l-Câmi‘ati’l-İslâmiyye 152 (1436/2015), 103-137.
• Ṭâşköprîzâde, Aḥmed b. Muṣṭafâ. Miftâḥu’s-se‘âde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevḍû‘âti’l-‘ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1405/1985.
• Tüccar, Zülfikar. “Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ferra-yahya-b-ziyad
• ‘Ukberî, Ebu’l-Bekâ’ Muḥibbuddîn ‘Abdullâh b. el-Ḥuseyn b. ‘Abdillâh. İ‘râbu’l-ḳırââti’ş-şevâẕẕ. thk. Muḥammed es-Seyyid Aḥmed ‘Azzûz. 2 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1417/1996.
• Uslu, Faruk. Kıraatlerde Huccet Kavramı ve Bazı Huccet Kitaplarıyla İlgili Değerlendirmeler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. haz. Asım Cüneyd Köksal vd. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Yıldız, Cafer. İbn Hâleveyh’in el-Hücce fi’l-Kırââti’s-Seb’a İsimli Eseri Bağlamında Yedi Kıraatte Hüccet Olgusu. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Zeccâc, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Me‘âni’l-Ḳur’ân ve i’râbuhû. thk. ‘Abdul-celîl ‘Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1408/1988.
• Zemaḫşerî, Ebu’l-Ḳāsim Maḥmûd b. ‘Umer b. Muḥammed. el-Keşşâf ‘an ḥaḳā’iḳi ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. thk. ‘Âdil Aḥmed ‘Abdul-mevcûd – ‘Alî Muḥammed Mu‘avvaḍ. 6 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-‘Ubeykân, 1418/1998.