In Light of the Notes in Manuscripts: Information and Source Value of Late Period (9th-11th / 15th-17th centuries) Hanafī Jurisprudence and Principles of Jurisprudence Works

Year 2024, Volume: 26 Issue: 50, 397 - 431, 15.12.2024

Orhan Ençakar

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1526267

Abstract

In this study, in which we examined the extra-textual notes, which are expressed in manuscripts with terms such as derkenar notes, quyūdāt (manuscript notes), etc., on some late period (9th-11th / 15th-17th) fiqh and usul al-fiqh works of the Hanafī madhhab, it has been seen that there are important quyūdāt with historical and scholarly value about the work and its copies that are included in a small number of manuscripts of these works and are not found in other manuscripts and printed copies. When we collected these kuyūdāt, which are divided into different types according to the purpose of their writing and named as reading (qirā‘at), transmission (riwāya), certificate (ijāza), author's note (minhuwāt), reading note (mutālaa), information note (fawāid), collation (muqābala), correction (tashīh), colophon (ferāgh), etc., we found important information about the related works and their copies. The research on the ferāhg notes has given us the opportunity to determine the chronology of the author's works, the period of composition of his works, the fact that he had several editions of his works on different dates, that he had them read, that he had them read, that he had made changes on them and created different editions. Having all this information will enable us to follow his views in historical order in a study on the author's views and thus see his intellectual development and change. Otherwise, it will not be possible to determine which of his works is the first or the last and to make a healthy interpretation of his views. The notes showing the sources utilized in the composition of the work, which are usually given in a table, enable us to determine the name and type of sources used by the author and facilitate a sound evaluation of the information contained in the work based on its sources. For example, Ibn Ābidīn (d. 1252/1836) claimed that Mullā Khusraw's (d. 885/1480) Ġurar al-aḥkām could not be counted among the authoritative texts and justified this claim on the grounds that there were too many issues taken from fatwa books. There is a table in the author's calligraphic copy of Ġurar al-aḥkām that includes the names of the texts, commentaries, and fatwa books that were utilized during the composition of the work. The table includes 7 texts, 17 commentaries, and 18 fatwa books. The predominance of fatwa books in this table shows that Ibn Ābidīn's determination, which he probably made without seeing this copy, was correct.

Keywords

Hanafī Fiqh, Manuscripts, Quyūdāt, Ferāgh, Minhuwāt, Fawāid.

Yazma Eserlerdeki Kuyûdât Işığında Geç Dönem (9-11. / 15-17.) Hanefî Fıkıh ve Usûl-i Fıkıh Eserlerinin Bilgi ve Kaynak Değeri

Abstract

Klasik eserlerin yazmalarında yer alan ve temellük, vakıf, kıraat, rivayet, icazet, minhüvât, mütalaa, fevâid, mukabele, tashih, ferağ vb. isimlerle anılan metin dışı kayıtlar/kuyûdât eser ve müellifi hakkında başka hiçbir kaynakta bulunmayan değerli bilgiler içerebilmektedir. Geçmişte klasik eserler üzerine kısıtlı imkanlarla yapılan akademik çalışma, tercüme ve tahkikli neşir faaliyetlerinde kapsamlı bir nüsha taraması yapmak çok mümkün olmadığı için yazmalarda yer alan kuyûdâtı görüp bunları bir kaynak olarak kullanmak pek rastlanan bir durum değildi. Yazma eserlerin onlarca dijital nüshasını aynı anda inceleme imkanını bulduğumuz son on, on beş yıl zarfında yazmalardaki kuyûdât araştırmacılar için yeni bir çalışma alanı olarak karşımıza çıktı. Bu kayıtlardan elde edilen bilgiler sayesinde eserler ve müellifleri hakkındaki bazı boşluklar doldurulmaya, hatalar tashih edilmeye başlandı. Sağladı faydalar neticesinde günümüzde kuyûdât üzerine yapılan ve ilimler tarihine önemli katkılar sağlayan çalışmalar giderek artmakta olup kuyûdâtın kaynak değeri daha belirgin hale gelmektedir. Kuyûdât üzerine yapılmış çalışmalardan biri olan bu makalede geç dönem (9-11. / 15-17.) Hanefî fıkıh ve usûl-i fıkhına dair Osmanlı coğrafyasında telif edilmiş bazı önemli eserlerin ve onlara ait yazma nüshaların bilgi ve kaynak değerini öne çıkaran kayıt türleri üzerine yapılmış bir araştırmanın neticeleri sunulmuştur.

Keywords

Hanefî Fıkhı, Yazma Eser, Kuyûdât, Ferağ Kaydı, Minhüvât, Fevâid

Thanks

Çalışmada kullanılan bazı nüshaların tespiti ve okunmasında yardımcı olan Sait Kayacı, Muhammed Şahin ve Mustafa Tanrıver'e teşekkür ediyorum.

References

• Akay, Sedat. “Yazma Eserlerin Ferağ ve İstinsah Kayıtlarında Görülen Bir Garip Bilmece: Kesirlerle Tarih”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 32 (2023), 712-729.
• Bedruddîn, Mahmûd b. İsrâîl eş-Şeyh. Leṭâʾifü’l-işârât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Efendi, 838.
• Coşan, M. Esad. “Bazı Yazmalarda Görülen Bilmeceli Tarih Kayıtları I-II”. Akademik Makaleler. 83-102. İstanbul: Server İletişim, 2009.
• Deliçay, Tahsin. “Mehmed Şah Fenârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/529-530. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ekmelüddîn el-Bâbertî, Muhammed b. Mahmûd. el-ʿİnâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• el-Lecnetü’l-İlmiyye. “Mukaddime”. Dürerü’l-ḥükkâm fî şerḥi Ġureri’l-aḥkâm. mlf. Molla Hüsrev. 17-106. İstanbul: Merkezü Harf, 1443/2022.
• Ençakar, Aziz. “Niğdeli Kara Ya‘kûb”. Academia. Erişim 16 Temmuz 2024. https://www.academia.edu/121775793/Makale_Kara_Yakub_Encakar
• Ençakar, Orhan. Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ençakar, Orhan. “İstinsahtan Neşre Kitabın Bitmeyen Çilesi”. İSAM. Erişim: 28 Haziran 2024. https://bulten.isam.org.tr/istinsahtan-nesre-kitabin-bitmeyen-cilesi/
• Ençakar, Orhan. “Kınalızâde Ali Efendi’nin (ö. 979/1572) Tabakātü’l-mesâil Adlı Risalesinin Tahkik ve Tahlili”. İslam Araştırmaları Dergisi 47 (2022), 97-143.
• Ençakar, Orhan. “Molla Hüsrev’e Nispet Edilen Eserlere Dair Bir Tespit ve Tasnif Denemesi”. Rize İlahiyat Dergisi 25 (Ekim 2023), 123-141.
• Ençakar, Orhan. “Osmanlı’da Şerh-Haşiye Geleneği: Dürer Haşiyeleri Örneği”. Osmanlı’da İlm-i Fıkıh. ed. Mürteza Bedir vd. 13-45. İstanbul: İSAR Yayınları, 2022.
• FSMVÜ, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi. “Yazma Eser Sempozyumları”. Erişim 05 Temmuz 2024. yes.fsm.edu.tr
• Gacek, Adam. Arapça Elyazmaları İçin Rehber. çev. Ali Benli - M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik, 2017.
• Gazzî, Muhammed b. Abdillâh et-Timurtâşî. Fetâva’t-Timurtaşî. Ankara: DİB Kütüphanesi, 1212.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz ed-Dımaşkī. Şerḥu ʿUḳūdi resmi’l-müftî. Ankara: TDV Yayınları, 1442/2021.
• İltaş, Davut. “Giriş”. Mirkātü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl - Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerhi Mirkāti’l-vüṣûl. mlf. Molla Hüsrev. 23-69. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2024.
• İltaş, Davut. “ملاحظات هامة حول الأخطاء الواقعة في تحقيقات المرآة لملّا خسرو”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 12 (2023), 291-338.
• İpek, Nimet - Bostan, Serra. “Zarfın Ehemmiyeti: Süheyl Ünver’in Yazma Kitap Kılavuzu Adlı Eseri ve Yazmaların Kataloglanmasına Dair Önerileri”. Kadim 7 (Nisan 2024), 129-156.
• İtkānî, Emîr Kâtib. Ġāyetü’l-beyân ve nâdiretü’l-aḳrân. thk. Merkezü’d-dirâsât ve’l-buhûs. Kahire - Havallî: İlmü’l-İhyai’t-Türas ve’l-Hidemati’r-Rakmiyye - Dârü’z-Ziyâ’, 1444/2023.
• Karabey, Turgut. “Tarih Düşürme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/80-82. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Karaca, Songül. “Minhuvât Kayıtlarının Tenkitli Metin Neşirleri İçin Önemi: Fütûhu’l-Mücâhidîn Örneği”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 71 (2021), 163-180.
• Kâtib Çelebi. Süllemü’l-vüṣûl ilâ ṭabaḳāti’l-fuḥûl. thk. Mahmud ʿAbdülkâdir el-Arnaût. İstanbul: Maʿhedü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-ʿArabiyye - İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2010.
• Kâtib Çelebi, Muṣṭafâ b. ʿAbdullâh Ḫâcî Ḫalîfe. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetu’l-Mus̱ennâ, 1941.
• Kavak, Özgür. “Bir Osmanlı Aliminin Bir Ömre Yayılan Okuma Serüveni: Veliyyüddin Carullah Efendi’nin Fürû-i Fıkıh Eserlerine Düştüğü Notlar”. Osmanlı Kitap Kültürü Carullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. ed. Berat Açıl. 211-267. Ankara: İlem Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Kınalızâde, Ali Efendi. Ṭabakātü’l-mesâil. Ankara: DİB Kütüphanesi, 1212, 186a-187b.
• Kınalızâde, Ali Efendi. Ṭabakātü’l-mesâil. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 2062, 7b-8a.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Veliyyüddin Cârullah Efendi’nin Fıkıh Usulüne Dair Notları”. Osmanlı Kitap Kültürü Carullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. ed. Berat Açıl. 201-210. Ankara: İlem Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, ts.
• Mehmed Şah Fenârî. Ḥâşiye ʿalâ Fuṣûli’l-bedâyiʿ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Efendi, 476.
• Molla Fenârî. Fuṣûlü’l-bedâyiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 202.
• Molla Fenârî. Fuṣûlü’l-bedâyiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 704.
• Molla Fenârî. Fuṣûlü’l-bedâyiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Damad İbrahim Paşa, 475.
• Molla Fenârî. Vüṣûlü’r-revâyiʿ fî ḥavâşî Fuṣûli’l-bedâyiʿ. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 941.
• Molla Hüsrev. Ġurerü’l-aḥkâm. İstanbul: Topkapı Saray Kütüphanesi, III. Ahmed, 1032, 3b-152b.
• Molla Hüsrev. Ġurerü’l-aḥkâm. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 918.
• Molla Hüsrev. Hâşiye ale’t-Telvîh. Kayseri: Râşid Efendi Kütüphanesi, 637.
• Molla Hüsrev. Mirkātü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. Ann Arbor: Michigan Üniversitesi Kütüphanesi, 187.
• Molla Hüsrev. Mirkātü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 718, 1b-13b.
• Molla Hüsrev. Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerhi Mirkāti’l-vüṣûl. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fâzıl Ahmed Paşa, 527.
• Molla Hüsrev. Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerhi Mirkāti’l-vüṣûl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Damat İbrahim Paşa, 480, 1b-148a.
• Molla Hüsrev. Şerḥu Uṣûli’l-Pezdevî. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 1141, 191b-208b.
• Nuh b. Mustafa. Netâʾicü’n-naẓar fî ḥavâşi’d-Dürer. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 652.
• Özen, Şükrü. “Metin Tenkidi Üzerine Bazı Tespitler ve Öneriler”. İslâmî İlimlerde Metodoloji Usûl Mes’elesi 3 İstihsan – Metin Tenkidi – Tebliğ Metodolojisi. ed. İsmail Kurt vd. (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009), 460; 446-470.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullāh b. Mes‘ûd. Şerḥu’l-Viḳāye. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler, 4594.
• Saġīrzâde, Abdullah Efendi. Şifâü’l-âlâm şerhu Düreri’l-ḥükkâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 1702.
• Şeybânî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. el-Ḥasen. el-Aṣl. thk. Muḥammed Boynukalın. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 1433/2012.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-Devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1395/1975.
• Vankulu Mehmed Efendi. Naḳdüʾd-Dürer. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 003.
• Yayla, Mustafa Altuğ. “Minhuların Osmanlı Elyazmalarındaki Rolü: Lâmiî Çelebi Evliyâ Tabakâtı Tercümesini Neden ‘Dipnot’landırdı?” Kebikeç 51 (2021), 77-94.
• Yılmaz, Okan Kadir. İsam Tahkikli Neşir Kılavuzu. Ankara: TDV Yayınları, 3. Basım, 2020.