Mefhum-i Muhalefet Yönteminin Ayrık Şartlı Kıyasa Evrimindeki Devinim

Year 2024, Volume: 26 Issue: 50, 497 - 518, 15.12.2024

Mahmud Muhammed Özdemir

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1535953

Abstract

Bu makalede, İslam hukukunda kaynaklardan hüküm çıkarma yöntemi olarak kullanılan ve
epistemolojik değeri üzerine ciddi tartışmalara yol açan, aynı zamanda birçok fıkhî ihtilafın kaynağı olan
mefhum-i muhalefet yönteminin, İslam hukukçuları arasındaki görüş ayrılıkları doğrultusunda zaman
içinde geçirdiği evrim incelenmektedir. Bu bağlamda mefhum-i muhalefet yöntemine yönelik tutarsızlık
eleştirilerinin akabinde yöntemin ıslahı için getirilen şartların mefhum-i muhalefet yöntemini bir ayrık
şartlı kıyasa çevirdiği iddia edilmektedir. Mefhum-i muhalefet, metinde belirtilen bir ifadenin zıddından
hüküm çıkarma yöntemiyken ayrık şartlı kıyas, bir hükmün belirli şartlar altında geçerliliğini analiz
etmek için kullanılan bir yöntem ve bir mantık terimidir. İslam hukukçuları Arapça olarak bu yöntemi
sebr ve taksim şeklinde ifade etmişlerdir. Makalede bu iki kavram kısa bir şekilde tanıtıldıktan sonra
İslam hukukçularının mefhum-i muhalefet yönteminin epistemolojik değerine yönelik yaklaşımları,
yönteme yöneltilen eleştiriler ve bu eleştirilere bir aksülamel olarak getirilen çözümler, klasik İslam
hukuk usulü eserlerinde, karşılaştırmalı olarak incelenerek mefhum-i muhalefet yönteminin nasıl bir
ayrık şartlı kıyas formuna dönüştüğü gözler önüne serilmek istenmektedir. Bu bağlamda, mefhum-i
muhalefet yönteminin, lafzın bir delaleti ve bağımsız bir yöntem olarak sunulmasına karşın, bu
yöntemin savunucuları tarafından lafzın bir delaleti olmaktan çıkarıldığı ve bağımsız bir yöntem olma
vasfını kaybettirildiği iddia edilmektedir. Böylece, farklı ekollerin etkileşimlerinin hüküm çıkarma
araçlarına katkıları incelenmekte ve İslam hukukunda analitik düşünme ile hüküm çıkarma süreçlerine
dair derinlemesine bir bakış açısı sunulması amaçlanmaktadır.

Keywords

İslam Hukuk Usulü, Mefhum-i Muhalefet, Ayrık Şartlı Kıyas, a contrario, sebr ve taksim

The Dynamics of the Evolution of Argumentum a Contrario (Mafkhūm al-Mukhālafa) Method into Disjunctive Conditional Syllogism (Al-Sabr wa'l-Taqsim)

Abstract

The undeniable merit and central role of Islamic legal methodology in accurately understanding the
Qur'an and Sunnah, and in deriving rulings from these sources in line with the will of the Divine
Legislator, Almighty Allah, is a well-established fact among the Islamic sciences. This field serves as the
foundational framework that guides Islamic jurists in their interpretation and application of religious
texts, ensuring that their rulings align with the overarching objectives of Sharia. Due to this irrefutable
position within the Islamic sciences, scholars have devoted considerable attention to this discipline.
They have developed various schools and methods within this field and have experienced significant
differences of opinion regarding the principles and rules established by these schools. These
methodological differences often reflect deeper philosophical and theological perspectives that influence how jurists perceive the sources of law and their application. These disagreements have, in turn,
influenced the rulings derived from the sources. Islamic legal theorists have placed great emphasis on the meanings of words because the lawgiver’s intent first revealed through language. Consequently, the subject of linguistic indications has occupied a significant place in the foundational works of this science. Detailed discussions have been devoted to topics such as the methods by which words indicate legal rulings, the classification of these indications, their varieties, and examples. These discussions are critical because they directly impact the interpretation of the texts, influencing how jurists derive legal rulings that are meant to be applied in various contexts. Disputes have also arisen in some of these areas. Among the issues related to linguistic indications, the method known as argumentum a contrario has been particularly prominent. The debates surrounding this method have not only necessitated its methodological foundation but have also led to substantial disagreements within Islamic legal methodology and law itself.

Keywords

Islamic Legal Methodology, Argumentum a Contrario, Disjunctive Conditional Syllogism, al- Sabr wa

References

• ʿAdyânî, Abdullah b. Nâyız - Neccâr, Yâsir Abdulhamid. “Mefhumu’l-Muhalefe ’ınde’l-Usûliyyîn”. Câmi’at’ül-Medînet’il-Âlemiyye 30 (2019), 215-270.
• ʿAlâʾuddîn el-Buḫârî, Abdulazîz b. Aḥmed b. Muḥammed el-Ḥanefî. Keşfu’l-ʾesrâr şerḥu ʾUṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Âmidî, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî ʿAlî Seyyiduddîn es-Saʿlebî. el-İḥkâm fî Uṣûli’l-Aḥkâm. thk. ʿAbdurrezzâḳ ʿAfîfî. 4 Cilt. Beyrut - Dımaşk: el-Mektebu’l-İslâmî, ts.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd Suleymân b. Ḫalef. el-İşâre fî Maʿrifeti’l-Uṣûl ve’l-Vicâzeti fî Maʿnâ’d-Delîl. thk. Muḥammed ʿAlî Ferkûs. Mekke: Mektebetu’l-Mekkiyye, 1416/1996.
• Bâḳillânî, Ebû Bekr Muḥammed b. eṭ-Ṭayyib. et-Taḳrîb ve’l-İrşâd. thk. ʿAbdulḥamîd b. ʿAlî Ebû Zuneyd. 3 Cilt. b.y.: y.y., 2. Basım, 1418/1998.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. thk. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr - Dâru’l-Yemâme, 5. Basım, 1414/1993.
• Ceṣṣâṣ, Ebû Bekir Aḥmed b. ʿAlî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-ʾUsûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vezâre-tu’l-ʾEvḳâfi’l- Kuveytiyye, 1414/1994.
• Cuveynî, Ebu’l-Meʿâlî ʿAbdulmelik b. ʿAbdullâh. el-Burhân fî ʾUṣûli’l-Fıḳh. thk. Ṣalâḥ b. Muḥammed b. ʿAvîḍa. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• Ebû Yaʿla el-Ferrâʾ, Muhammed b. el-Huseyn İbnu’l-Ferraʾ. el-ʿUddetu fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Aḥmed b. ʿAlî b. Seyr el-Mubârekî vd. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1410/1990.
• Ebu’l-Ḥuseyn el-Baṣrî, Muḥammed b. ʿAlî eṭ-Ṭayyib el-Baṣrî el-Muʿtezilî. el-Muʿtemed fî Usûli’l-Fıkh. thk. Ḫalîl el-Meys. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1403.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Menḫûl min Taʾlîḳâti’l-ʾUṣûl. thk. Muḥammed Ḥasen Heytû. Beyrut- Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1419/1998.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. Miḥakku’n-Naẓar fi’l-Manṭıḳ. thk. Aḥmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: y.y., ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. Miʿyâru’l-ʿİlm fi’l-Manṭıḳ. thk. Suleymân Dunyâ. Mısır: y.y., 1961.
• Hazar, Fatma. İslam Hukuku’nda Mefhûm’ul-Muhâlefe’nin Mahiyeti ve Delil oluşu. Eski-şehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2014.
• Kal’acî, Muhammed Râvâsî. Mu’cemu’l-Luğati’l-Fukaha. Dâru’n-Nefâis, 1988.
• Kelveẕânî, Ebu’l-Ḫatṭâb Maḥfûẓ b. Aḥmed b. el-Ḥasan el-Ḥanbelî. et-Temhîd fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Mufîd Muḥammed Ebû ʿAmşe - Muḥammed b. ʿAlî b. İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: y.y., 1406/1985.
• Merdâvî, Ebu’l-Ḥasen ʿAlâʾuddîn ʿAlî b. Suleymân ed-Dimeşḳî el-Ḥanbelî. et-Taḥbîr Şerḥu’t-Taḥrîr. thk. ʿAbdurrahman el-Cebrîn vd. 8 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1421/2000.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. İstanbul: Divan Kitap, 18. Basım, 2021.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn. el-Maḥṣûl. thk. Ṭâhâ Câbir Feyyâḍ el-ʿUlvâni. b.y.: y.y., 1418/1997.
• Recrâcî, Ebû ʿAlî Ḥuseyn b. ʿAlî b. Ṭalḥa. Refʿu’n-Niḳâb ʿan Tenḳîḥi’ş-Şihâb. thk. Aḥmed b. Muḥammed es-Serrâḥ - ʿAbdurraḥmân b. ʿAbdullâh el-Cebrîn. 6 Cilt. Riyad: y.y., 1425/2004.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. ʿAlî. el-Lumaʿ fî Uṣûli’l-Fıḳh. b.y.: y.y., 1424/2003.
• Taḳiyyuddîn es-Subkî, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. ʿAbdulkâfî b. ʿAli b. Temmâm b. Ḥâmid. el-İbhâc fî Şerḥi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1416/1995.
• Ṭûfî, Ebu’r-Rebiʿ Suleymân b. ʿAbdulḳavî b. el-Kerîm es-Ṣarṣarî. Şerḥu Muḫtaṣari’r-Ravḍa. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 3 Cilt. b.y.: Muʾessesetu’r-Risâle, 1407/1987.
• Yüksel, Yücel. Gelenekselden Moderne Mantıkta Önermeler ve Doğruluk Değerleri. İstanbul: Akademi Titiz yay., 2017.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. el-Baḥru’l-Muḥîṭ fî ʾUsûli’l-Fıḳh. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubî, 1414/1994.