İstanbul Çeşme Mimarisinde Görülen Perde Tasvirleri

Yıl 2025, Sayı: 36, 39 - 66, 27.06.2025

Deniz Demir

https://doi.org/10.18603/sanatvetasarim.1480232

Öz

Farsça kökenli olan ‘perde’ kelimesi kapı, pencere gibi yerlere asılan örtü anlamına gelmektedir. Tarihsel süreçte perde, pencereleri örtmenin yanında gölgelik olarak iç mekânda bölümler oluşturmak, bina cephelerinde hareketlilik sağlamak gibi amaçlar dahilinde kullanılmıştır. Çıkış amacı, mahremiyeti sağlamak, gölgelik oluşturarak hava koşullarının olumsuz etkilerinden korunmak vb. olan perde, süreç içerisinde dekorasyonun önemli bir parçası olarak binaların iç ve dış duvarlarına hareketlilik kazandırmak amacıyla kullanılan bir obje olmuştur. Bununla beraber çeşitli sanat alanlarında (resim, minyatür, rölyef vb.) bezeme kompozisyonlarının önemli bir parçası olarak kendini göstermiştir. Bu çalışma kapsamında; Batılılaşma döneminin getirdiği yeniliklerle beraber, İstanbul çeşme mimarisi tezyinatına dahil olan perde motifinin görüldüğü İstanbul çeşmelerine odaklanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Çeşme , Perde , İstanbul , Motif , Mimari.

Kaynakça

• Acar, T. (2013). Kemeraltı Çarşısı’ndaki duvar çeşmelerinin bezeme öğeleri açısından irdelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 30 (1), 1-18.
• Acar, T. (2018). Uşak Çeşmeleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7, 607- 640.
• Arel, A. (1975). Onsekizinci yüzyıl İstanbul mimarisinde Batılılaşma süreci. İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul.
• Arık, R. (1988). Batılılaşma Dönemi Anadolu tasvir sanatı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Arık, Rüçhan (1999). Osmanlı sanatında duvar resimleri. Osmanlı kültür ve sanat ansiklopedisi. XI, 423-435.
• Aslanapa, O. (1989). Türk Sanatı. İstanbul, Remzi Kitapevi.
• Atak, E.-Okumuş, E. (2022). Osmanlı mimarisinde etkin bir kadın bani: Kethüda Canfeda Hatun’un imar faaliyetleri. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sakarya, 319-360.
• Atasoy, N. (1985), 17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa sanatı. İstanbul.
• Atasoy, N. (1992). Barok. İslam Ansiklopedisi, 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 81-83.
• Bağcı, S., Çağman, F. Renda, G., Tanındı, Z. (2012). Osmanlı Resim Sanatı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Bayfidan, D. (2018). 19. Yüzyıl Beyoğlu Çeşmeleri. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Binan, C. (1997). Pencere. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 3, Yem Yayınları, İstanbul, 1443.
• Çayan, S. (2012). Geleneksel Antep Evlerinde Kalem İşi Bezeme ve Duvar Resimleri [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çoruhlu, T. & Alkan, M. (2018). Sakarya Karasu İlçesi Mezarlık ve Mezartaşları. I. Uluslararası Geleneksel Türk Mezar Taşları Sempozyumu, 385-458.
• Çoruhlu, Y. (2013). Erken Devir Türk Sanatı. (1. bs.). İstanbul, Kabalcı Yayınları.
• Dalkılıç, Y. (2022). Denizli camilerinde perde betimlemeleri. ANASAY, 22, 397-457.
• Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca Türkçe ansiklopedik lügat. Ankara, Aydın Kitabevi
• Ertuğrul, Ö. (1994). Eğrikapı Maksemi. TDV İslam Ansiklopedisi, 10, 496.
• Eyice, S. (1981). XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik Üslubu. Sanat Tarihi Yıllığı, IX-X, 163-189.
• Eyice, S. (1995). Empire. TDV İslam Ansiklopedisi, 11, 159-163.
• Eyice, S. (2004) Batı Sanat Akımlarının Değiştirdiği Osmanlı Dönemi Türk Sanatı. Türkler Ansiklopedisi, 15, Yeni Türkiye Yayınları, 463-503.
• Gürsoy, E. (2015). Uşak’ta perde motifli mihraplar. ASOS JOURNAL Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10, 146-157.
• Hasol, D. (2020). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul, Yem Yayınları.
• Hatipoğlu, O. (2007). XIX. Yüzyıl Osmanlı Camilerinde Kalem İşi Tezyinatı [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnal, G. (1995). Türk minyatür sanatı (Başlangıcından Osmanlılara kadar). (1. baskı). Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Koç, H. (2002). Küçük Efendi Külliyesi. TDV İslam Ansiklopedisi, 26, 523-524.
• Köse, N. (2020). Osmanlı’dan günümüze intikal eden Üsküdar Hanım çeşmeleri. Üsküdar Kültür Sanat ve Medeniyet Dergisi, 10, 68-77.
• Meyveci, M.-Köse, N. (2017). İstanbul’un 100 Hanım Çeşmesi. İBB Yayınları.
• Ödekan, A. (1992). Kent İçi Çeşme Tasarımında Tipolojik Çözümleme. Semavi Eyice Armağanı İstanbul Yazıları. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, 281-297.
• Ögel, B. (1978). Türk kültür tarihine giriş III (Türklerde ev kültürü). (1. bs.), Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özteke, H. İ. (2022). Mekân-İnsan-Bellek İlişkisi: Uşak Örneği. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi].
• Renda, G. (1977). Batılılaşma döneminde Türk resim sanatı 1700-1850. Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Rona, Z (1997). Rokoko. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, III, 1567-1568.
• Taş, E. (2021). “Türk Tezyinatında Perde”, SEFAD, S. 45, s. 271-294.
• Temiz, F. M. & Özkan, S. (2022). Hatay Kuseyr Yaylası Kırsalında Çeşmeler. Mimarlık ve Yaşam Dergisi Journal of Architecture and Life, 7 (3), 901-906.
• Tunçez, D. (2022). II. Mahmud Dönemi Beyoğlu Çeşmeleri. Sanat Tarihi Yıllığı. 31, 515-565. Yazıcı Metin, N. (2021). Arşiv Belgelerine Göre Sinop’taki Şüheda/Şehitler Çeşmesi. Sanat Tarihi Dergisi, 30/2, 945-967.
• Yıldız, İ. (2020). Diyarbakır’da Gömülü Osmanlı Dönemi Valileri ve Mezar Yapılarının Özellikleri. Sosyal ve İnsani Bilimler Teori, Güncel Araştırmalar ve Yeni Eğilimler/2 (Ed. İ. Serbestoğlu), 360-377.
• GÖRSEL KAYNAKLAR
• Görsel 1: Taş, 2022: 274-275.
• Görsel 2: a-f Taş, 2021, s. 276-281. g. Bağcı-Çağman-Renda-Tanındı, 2006, s. 153.
• Görsel 3: a. Dalkılıç, 2022, s. 403. b. Dalkılıç, 2022, s. 407. c. Dalkılıç, 2022, s. 409. d. Gürsoy, 2015, s. 152. e. Gürsoy, 2015, s. 152. f. Dalkılıç, 2022, s. 402. g. Dalkılıç, 2022, s. 422.
• Görsel 4: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 5: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 6: Tunçez, 2022, s. 555, 558; Bayfidan, 2022, s. 149.
• Görsel 7: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 8: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 9: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 10: Bayfidan, 2022, s.148; Tunçez, 2022, s. 552-555.
• Görsel 11: a. https://tr.wikipedia.org/wiki/Ho%C5%9Fyar_Kad%C4%B1n_%C3%87e%C5%9Fmesi (Erişim Tarihi: 24.03.2024). b. Bayfidan, 2018, s. 153.
• Görsel 12: Bayfidan, 2018, s. 153-154.
• Görsel 13: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 14: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 15: a. Yazarın Kişisel Arşivi. b. Yazarın Kişisel Arşivi. c. Atak-Okumuş, 2022, s. 350.
• Görsel 16: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 17: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 18: Yazarın Kişisel Arşivi.
• Görsel 19: a. Özteke, 2022, s. 152. b. https://www.erolsasmaz.com/?oku=431 (Erişim Tarihi: 20.03.2024). c. https://www.suleymanpasa.bel.tr/bilgi/Ba%C4%9Fc%C4%B1l%C4%B1k-Ara%C5%9Ft%C4%B1rma-Enstit%C3%BCs%C3%BC-%C3%87e%C5%9Fmesi--55 (Erişim Tarihi: 20.03.2024). d. Yazıcı Metin, 2021, s. 957. e. Yazıcı Metin, 2021, s. 958.
• İNTERNET KAYNAKLARI
• https://kulturenvanteri.com/tr/yer/fevziye-kucuk-efendi-camii-cesmesi/#17.1/41.000375/28.924188 (Erişim Tarihi: 18.02.2024).
• https://kulturenvanteri.com/tr/yer/selimpasa-ikizli-cesme/#17.1/41.054359/28.36849 (Erişim Tarihi: 18.02.2024).
• https://www.suvakfi.org.tr/cesme/adalar/hatice-hanim-cesmesi-h-1241-m-1825 (Erişim Tarihi: 21.05.2024)
• http://www.suvakfi.org.tr/cesme/adalar/serife-ayse-siddika-hanim-cesmesi-h-1257-m-1841 (Erişim Tarihi: 18.02.2024).
• http://www.suvakfi.org.tr/cesme/adalar/arif-hikmet-efendi-seyhul-islam-cesmesi-ve-sebili-h-1275-m-1858 (Erişim Tarihi: 18.02.2024).
• https://kulturenvanteri.com/tr/yer/hirka-i-serif-camii-cesmesi/#17.1/41.021667/28.941968 (Erişim Tarihi: 18.02.2024).
• https://kulturenvanteri.com/tr/yer/kumsal-cesmesi/#17.1/41.167633/29.056864 (Erişim Tarihi: 18.02.2024).