OSMANLI YEZİDİLERİNİN GÜNEY KAFKASYA’YA GÖÇÜ (TARİHSEL SÜREÇTE GÜRCİSTAN VE ERMENİSTAN YEZİDİLERİ / EZİDİLERİ)

Year 2024, Volume: 16 Issue: 1, 4220 - 444, 30.06.2024

Metin Bozan

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1466484

Abstract

Yezidiler, isimleri, kökenleri ve inançları etrafında yoğun tartışmaların yaşandığı batini dini bir yapılanmanın mensuplarıdırlar. Adem’e secde etmeyen meleğin (Melek Tavus), Tanrının faal ve icracı yardımcısı olduğuna inanmaları, Yezidiler’in çevrelerinde “şeytana tapanlar” olarak tanınmasına sebep olmuştur. Bu durum Yezidiler’in itikadı bozuk taife olarak ilan edilmelerine ve çevreleriyle sürekli gerilim içerisinde bulunmalarına yol açmıştır. Ayrıca kimi zaman merkezi ve yerel yönetimlerle itaat-isyan ikileminde gerilimler yaşamışlardır. 19. Yüzyıl Osmanlı modenleşmesi döneminde geleneksel askerlik yöntemlerinden zorunlu askerliğe geçiş Yezidiler’i de etkilemiştir. Öte yandan aynı yüzyılın başlarında Rusların Doğu Anadolu’yu kontrolleri altına aldıkları dönemden itibaren Osmanlı’ya karşı Ruslarla iş birliğine gitmişlerdir. I. Dünya savaşı ve sonrasında da Ermeniler’e destek vermişlerdir. Söz konusu ithamlar, gerilimler ve iş birlikleri nedeniyle Osmanlı ve diğer Kürtlerle araları açılmış; bu nedenle Osmanlı hakimiyetindeki bölgelerden göç etmek zorunda kalmışlardır. Bu bağlamda 19. Yüzyılın ilk yarısında bazı Yezidi aşiretler, Rusların işgal ettiği Kars ve çevresindeki bölgelere sığınmışlardır. Ekim 1917 ihtilalinden sonra Rusların bölgeden ayrılmaları üzerine iş birliği yaptıkları diğer bir kesim olan Ermeniler’le birlikte Revan (Erivan) ve çevresine çekilmişlerdir. Az bir kısmıysa Tiflis ve çevresine intikal etmişlerdir. Çalışmada Yezidiler’in göç etme nedenleri, nerelerden göç ettikleri, yerleştikleri yerler ve sözkonu dönemdeki nüfusları hakkında bilgi verilecek; SSCB dönemi ve dağılmasından sonraki durumları ele alınacaktır.

Keywords

Yezidiler / Ezidiler, Yezidilik, Göç, Gürcistan, Ermenistan, Güney Kafkasya

THE MIGRATION OF OTTOMAN YAZIDIS TO SOUTH CAUCASUS (YAZIDIS / EZIDIS OF GEORGIA AND ARMENIA IN THE HISTORICAL PROCESS)

Abstract

Yazidis are the members of a batini religious structure which intense debates occur around their names, origins and beliefs. Their belief that the angel (Malak Tawus) who did not prostrate to Adam was God's active and executive deputy, caused Yazidis to be known as "devil worshipers" in around them. This situation lay behind the Yazidis to be declared as a disbelieving community and to be in constant tension with their environment. In the 19th century, Ottoman modernization period, the transition from traditional military methods to compulsory military service also affected the Yazidis. On the other hand, at the beginning of the same century, they cooperated with the Russians against the Ottoman Empire from the time when the Russians took Eastern Anatolia under their control. They supported the Armenians during World War I and right after. For this reason, they had to migrate from the regions under Ottoman rule. In the study, the information will be given about the reasons for Yazidis' migration to Transcaucasia, where they migrated from, the places they settled and their population in that period. The Union of Soviet Socialist Republics and their situations in the period after its dissolution will be discussed.

Keywords

Yazidis / Ezidis, Yezidism Migration, Georgia, Armenia, South Caucasus

Ethical Statement

-

Supporting Institution

-

Thanks

-

References

• Abca, Yurdaer. Yezidilik ve Osmanlı Yönetiminde Yezidiler. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Abû’l-Farac (ö. 685/1286), Yuhannâ Mâr Grigorius. Târih. çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
• Akman, Ekrem. “İtaat, İtikat ve Askerlik Üçgeninde Osmanlı’da Devlet-Yezidi İlişkileri”. Hitit İlahiyat Dergisi 20/1 (2021), 110-138.
• Aktaş, Harun. XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyıl Başlarına Kadar Osmanlı Devleti’nde Yezidi Toplumu. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Allison, Christine. “Addressivity and the Monument: Memorials, Publics and the Yezidis of Armenia”. History and Memory. 25/145-181, 2013. https://www.jstor.org/stable/10.2979/histmemo.25.1.145
• Anqosî, Keremê. “The Yezidi Kurd’s Tribes & Clans of South Caucasus”. çev. Ezîz Bawermend. The İnternational Journal of Kurdies Studies 19/1-2 (2005).
• Arakelova, Victoria. “Etno-Religious Communities: To the Problem of Identity Markers”. Iran and Caucasus 14 (2010), 1-18.
• Armaoğlu, Fahir. 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Asatryan, Garnik - Arakelova, Victoria. The Ethnic Minorities of Armenia. Yerevan, 2002.
• Avyarov (Averyanov ?), P.İ. Osmanlı-İran-Rus Savaşlar’ında Kürtler 1801-1900. Ankara: Sipan Yayınları, 1995.
• Boyik, Askerê. Bi Kurtayî Dîrokâ Êzdiyên Ermenistanê. Diyarbakır: J&J Yayınları, 2016.
• Boyik, Askerê. Êzdî û Bâweriyâ Wan. Van: Sîtav Yayınları, 2021.
• Bozan, Metin. “Güney Kafkasya Yezidiler’i”. The 7th INCSOS International Congress of Social Sciences Tam Metin Kitabı. ed. Mehmet Dursun Erdem. 62-78. Elazığ: Asos Yayınları, 2022.
• Bozan, Metin. “XVI. Asırda Yezidiler’in Dinî Statüsü Hakkındaki Tartışmalara Dair İki Belge: Mevlânâ Sâlih el-Kürdî’nin Bir Fetvası ile Mevlânâ Muhammed Berkal‘î’nin Ta’liki”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12/2 (2020), 224-253.
• Bozan, Metin, Şeyh Adî b. Musafir, Hayatı, Menkabevi Yönü ve Yezidi İnancındaki Yeri, İstanbul: Nubihar, 2012.
• Bozan, Oktay. “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Mardin’de Amerikan Misyonerlerinin Faaliyetleri”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12, 21 (2014), 21-48.
• Cabbarlı, Hatem. “Ermenistan Cumhuriyeti’nin Etnik Yapısı”. Ermeni Araştırmaları Dergisi 49 (2014), 101-114.
• Ceylan, Alpaslan - Kalmış, Gökhan. “Sürmeli Çukuru’nda Önemli Bir Merkez; Suveren Kalesi ve Yerleşmeleri”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24 (2019), 619-634.
• Çağlar, Özgün. “Ezidiler: Mezopotamya’nın dağılan tespih taneleri”. Erişim 24 Mayıs 2022. https://www.agos.com.tr/tr/yazi/8164/ezidiler-mezopotamyanin-dagilan-tespih-taneleri
• Dalalyan, Tork. “Constructıon of Kurdish and Yezidi Identities among the Kurmanj-Speaking Population of the Republic of Armenia”. Changing Identites: Armenia, Azarbaijan, Georgia. ed. Sophia Khutsishivili - John Horan. thk. Viktor Voronkov. 177-201. Tblisi: Heinrich Böll Stiftung, 2011.
• Demlûcî, es-Sıddîk. el-Yezîdiyye. Musul, 1949.
• Derin Paşaoğlu, Derya. “Muhacir Komisyonu Maruzatı’na Göre (1877-78) 93 Harbi Sonrası Muhacir İskânı”. History Studies 5/2 (2013), 347-386.
• Deveci Bozkuş, Yıldız. “Ermenistan’İn Demografik Yapısı ve Ermenistan’da Azınlıklar”. Ermeni Araştırmaları Dergisi 23-24 (2006). http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=483
• Gökçen, Amed. “Notes from the Field: Yezidism: A New Voice and an Evolving Culture in Every Setting”. çev. Caroline Tee. British Journal of Middle Eastern Studies 37/3 (2010), 405-427.
• Gölbaşı, Edip. “‘Heretik’ aşiretler ve II. Abdülhamid rejimi: Zorunlu askerlik meselesi ve ihtida siyaseti odağında Yezidiler ve Osmanlı idaresi”. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar 9 (2009), 87-156.
• Guest, John S. Yezidilerin Tarihi. çev. İbrahim Bingöl. İstanbul: Avesta, 2001.
• Güher, Ebru - Açıkses, Erdal. “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Kafkas Cephesinde Rusların Ermeni Politikası”. Türk Dünyası Araştırmaları 113/223 (2016), 79-92.
• Gülsoy, Ufuk. “Osmanlı Gayr-i Müslimlerinin Askerlikten Muafiyet Vergisi: Bedel-i Askerî”. Tarih Dergisi 37 (2002), 93-118.
• Gülsoy, Ufuk. “Sıradışı Bir Dinî Topluluk: Osmanlı Yezidîleri (XIX. ve XX. Yüzyıllar)”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 3/7 (2002), 129-162.
• Gürbüz, Musa. “1917 Rus İhtilali Sonrasi Kafkasya’da Türk Askeri Faaliyetleri: Serdarabad Savaşları ve Siyasi Sonuçları”. Ermeni Araştırmaları Dergisi 25 (2007). http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=498
• Hasanoğlu, Murteza - Süleymanlı, Nesrin. “Ermenistan Devleti’nin Oluşum Sürecinde Güney Kafkasya’da Nüfuz Mücadelesi ve Azerbaycan”. Avrasya İncelemeleri Dergisi 2/2 (2013), 289-303.
• Hayyâtzâde, Muhammed Zuhrî b. Ahmed Efendî. Feridetu’s-Seniyye fî Beyâni Akâid ve Ze’âimi Tâifeti’l-Yezidiyye. Yazma Eserler Kataloğu, A 320 Koleksiyonu, 297. 4.
• İbn-i Nuh. Van Tarihi. thk. Zeki Tekin. Van: Ahenk Yayınevi, 2003.
• İbnu’l-Müstevfî (637/1239), Mübarek b. Ahmed b. Mübarek el-Lahmi. Târîhu Erbil. thk. Sakkâr Sami B. Hammâs. Bağdat: el-Mektebetü’l-Vataniyye, 1980.
• İvanov, S.M. “Sovyet Kürtlerinin Kaderi”. Kürd Araştırmaları. Erişim 13 Mart 2024. https://kurdarastirmalari.com/yazi-detay-oku-211
• Kaiser, Hilmar. “Ezidi Aşiretleri ve Şehirli Elitler”. çev. Erkan Ünal. Mardin ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı Mardin Tebliğleri. 207-220. İstanbul: Hrant Dink Vakfı yayınları, 2013.
• Kaya, Hakan. “18. Yüzyılda Erzurum Eyaleti’nde Yerel Siyaset ve Yezidi Aşiretlerin Rolleri”. Şarkiyat İlmi Arştırmalar Dergisi 13/3 (2021), 972-987.
• Kreyenbroek, Philip G. Avrupa’da Yezidilik: Farklı Kuşaklar Dinleri Hakkında Konuşuyor. çev. Hikmet İlhan. İstanbul: Avesta, 2011.
• Krikorian, Onnik. “An Interview wıth Gegham Manukyan”. Armenian News Network / Groong, 1998. https://www.groong.org/orig/ok-19981202.html
• Kütübî, Muhammed b. Şâkir. Fevâtü’l-Vefeyât. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1973.
• Landru, Nicolas. “The Yezidi Kurds from Tbilisi”, 2008. http://nicolaslandru.blogspot.com/2008/05/yezidis-kurds-from-tbilisi.html
• Lescot, Roger. Yezidiler Din Tarih ve Toplumsal Hayat Cebel Sincar ve Suriye Yezîdileri. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Avesta, 2001. Mehmet Hurşit Paşa. Seyâhatnâme-i Hudûd. İstanbul: Simurg, 1997.
• Mossaki, Nodar. “SSCB’de ve Sovyet Sonrası Ülkelerde Yapılan Nüfus Sayımlarında Yezidiler”. çev. İbrahim Bingöl. Kürdistan’da Dini Azınlıklar. ed. Xanna Omerxalî. 169-223. İstanbul: Avesta, 2014.
• Müller, Daniel. “The Kurds of Soviet Azerbaijan, 1920-91”. Central Asian Survey 19/1 (2000), 41-77.
• Naima, Mustafa Efendi. Naima Tarihi. çev. Zuhuri Danışman. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi, 1969.
• Nikitin, Bazil. Kürtler. çev. H.D. - A.S. İstanbul: Özgürlük Yolu Yayınları, 1978.
• Omerxalî, Xanna. Analîza Qewlên Êzdiyan. İstanbul: Avesta, 2009.
• Omerxalî, Xanna. Êzdiyatî, Civak, Sembol Ritüel. İstanbul: Avesta, 2007.
• Omerxalî, Xanna. “On the Structure of the Yezidi Clan and Tribal System and its Terminology among the Yezidis of the Caucasus”. The Journal of Kurdish Studies 6 (2008), 104-119.
• Omerxalî, Xanna. “Tawis (Senceq) Di Ermenistanê’de”. Lalish 28 (2008), 33-46.
• Ortaylı, İlber. “19. Yüzyıl’da Heterodoks Dini Gruplar ve Osmanlı İdaresi”. İlam Araştırma Dergisi 1/1 (1996), 63-88.
• Pîr Dîma. Êzdiyên Serhedê Sedsala XIX Destpêka Sedsala XX. çev. Ezîzê Cewo. İstanbul: Weşanxanaya Do, 2011.
• Puşkin, Aleksander Sergeyeviç. Erzurum Yoculuğu. çev. Zeki Baştımar. İstanbul: Yaba Yayınları, 1961.
• Rodziewicz, Artur. “Between Orthopraxy and Orthodoxy: International Yezidi Theological Academy in Tbilisi”. Kulturní Studia 18/1 (2022), 81-116.
• Sadakhyan, Jamal. “Yezidi in Armenia”, 1999. https://groups.google.com/g/soc.culture.turkish/c/Wnjdt--30v4?pli=1
• Serbest, Bürkan - Demirci, N. Savaş. “Kars ve Çevresinde Rus Yönetimi (Karskaya Oblast 1878-1917)”. Erişim 25 Mayıs 2022. https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/SERBEST-B%C3%BCrkan-DEM%C4%B0RC%C4%B0-N.-Sava%C5%9F-KARS-VE-%C3%87EVRES%C4%B0NDE-RUS-Y%C3%96NET%C4%B0M%C4%B0-KARSKAYA-OBLAST-1878-1917.pdf
• Şanda, Mehmet Nuri. “XIX. Yüzyılda Osmanlı Toplumunda Yezidî Aşiretler”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 23/1 (2023), 189-208.
• Şeref Hân (1012/1603), Şerefeddin b. Şemseddin Bidlîsî. Şerefnâme. İstanbul: Avesta, 2007.
• Têmûrê Xelîl. Antologiya 35 Helbestvan û Niviskarên Kurd ên Sovyetiya Berê. İzmir: Na Yayınları, 2014.
• Tezcür, Güneş Murat vd. “Survival, Coexistence, and Autonomy: Yezidi Political Identity after Genocide”. Kurds and Yezidis in the Middle East. London: Bloomsbury Publishing, 2022.
• Tosinê Reşîd. Êzdiyatî Oleke Hê Jî Nenaskirî. İstanbul: Lîs Yayınları, 2010.
• Tosinê Reşîd. “Kurdên yekitiya sovyêtê: Berê û Niha”. Erişim 05 Mart 2022. https://ararat-welat.blogspot.com/2011/01/kurden-yekitiya-sovyete-bere-nuha.html
• Tournefort, Joseph de. Tournefort Seyahatnamesi. ed. Stefanos Yeramis. çev. Teoman Tunçdoğan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
• Turan, Refik. “V. Devitskiy’in ‘Erivan Vilayeti ve Kars Bölgesi Tatil Seyahati’ Başlıklı Gezi Notlarında 19. Yüzyılın Sonlarında Iğdır ve Çevresinin Etnik ve Sosyal Durumu”. Akademik Bakış Dergisi 65 (2018), 52-65.
• Ünal, Fatih. “Rusların Kürt Aşiretlerini Osmanlı Devleti’ne Karşı Kullanma Çabaları”. Karadeniz Araştırmaları 5/17 (2008), 133-152.
• Yeşilot, Okan. “Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 36 (2008), 187-199.
• “Dengê Xerîbiyê Talînê Gundê Artenî | Mêvan Gulîzera Kaçax”. Erişim 22 Ocak 2022. https://www.youtube.com/watch?v=eBdcgRl6nfU
• “Diyaspora Êzîdî li Ermenîstanê”. Erişim 24 Mart 2024. https://yazidis.info/ku/news/4713
• “Gülüstan Anlaşması”. Erişim 15 Mart 2024. https://www.virtualkarabakh.az/tr/post-item/32/116/gulustan-anlasmasi.html
• “The Human Rights Situation of the Yezidi Minority in The Transcaucausus (Armenia, Georgia, Azerbaijan) A Writenet (independent analysis) Report commissioned by United Nations High Commissioner for Refugees, Status Determination and Protection Information Section (DIPS)”, 2008. https://www.refworld.org/docid/485fa2342.html
• “The Virtually Unknown Genocide of Yezidis by the Turks along with the Armenians, Assyrians, and Greeks”. Erişim 05 Mart 2024. https://www.ihgjlm.com/the-virtually-unknown-genocide-of-yezidis-by-the-turks-along-with-the-armenians-assyrians-and-greeks/