TÜRK HUKUK TARİHİNDE DEVLET TEORİSİNİN MEZHEP DOKTRİNİ ÇERÇEVESİNDE TEMELLENDİRİMİ -Tarsûsî’nin Tuhfetü’t-Türk Adlı Eseri Çerçevesinde Bir Analiz-

Yıl 2009, Sayı: 9, 115 - 129, 01.06.2009

Muharrem Kılıç

Öz

Siyaset ve devlet kavramı, felsefi, dini, hukuki vd. alanlarda geniş bir akademik ilgiye teorik düzeyde konu edilmiş, pratik düzlemde de tarih boyunca entelektüellerin ilgisini çekmiştir. Bu açıdan bakınca düşünce tarihimizde devlet ve siyaset kavramları, toplumsal örf-adet, devralınan gelenek, din ve hukukun her birinin öngörmüş olduğu çoğulcu normatif çerçevelerde hem teorik ve hem de pratik düzlemde tanımlanmış ve tartışılmıştır. Bu doktrinasyon, erken klasik dönemden itibaren Ahkâm-ı Sultâniyye adı ile tanımlanan zengin bir literatürel birikim ile siyasetnâme geleneğini üretmiştir. Oldukça zengin tercüme ve telif ürünlerle karşımıza çıkan bu gelenek, tarihsel olarak bir yandan kadim Hint ve İran, diğer yandan kadim Yunan siyasi tecrübe ve birikimine yaslanmaktadır. Çalışmamızın örneklemini, Bahrî Memlükler döneminin Şam’lı Hanefî hukuk bilgini ve başkadısı olan Necmeddin Ebû İshak Tarsûsî’nin (ö. 758/1357) Tuhfetü’t-Türk fî mâ yecibu en yu‘mele fi’l-mülk adlı eseri oluşturmaktadır. Edebi türü itibariyle salt olarak siyasetnâme geleneğine hasredemeyeceğimiz bu metin, daha çok siyasi pratikten hareketle devlet kuramına dair bir çerçeve sunmaktadır

Anahtar Kelimeler

Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, siyasetnâme, Memlük, Türk Hukuk Tarihi, Devlet

THE ARGUMENTATION OF STATE THEORY IN LEGAL DOCTRINE IN THE HISTORY OF TURKISH LAW -an analysis in accordance with Tarsûsî’s Tuhfe at-Turk

Öz

The concept of state and politics attracted the academic concern of philosophers, legal scholars and intellectuals in the history of Islamic civilization. This academic involvement has produced quite a rich intellectual outputs such as Ahkam al-sultaniyya and siyasatnama literature or tradition. Tarsûsî as a Mamluk Hanafite chief justice (qâdilqudât) of Damascus was one of the authors of this literature. His concern on the state theory was aimed at the argumentation of his legal doctrine over Shafiite legal doctrine which was a ruling legal school in Mamluk’s time. Tarsûsî debated the problematics in a controversial discourse which was prevalent among legal schools and particularly between Hanafite and Shafiite legal schools at that time. His main argument was that Hanafite school of law is more convenient than Shafiite legal school in the state government

Anahtar Kelimeler

Tarsûsî, Tuhfat al-Turk, siyasatnama (political writing), Mamluk, Turkish legal history, state

Kaynakça

• Devlet kavramı ve kökenine ilişkin kuramlar konusunda ayrıntılı bilgi için bkz., Başgil, Ali Fuat, “Devlet Nedir”, ĐÜHFM, XII, Đstanbul 1946. Akın F. Đlhan, Kamu Hukuku, Đstanbul, 1993, s. 108-109. Kubalı, Hüseyin Nail, Türk Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, Đstanbul 1960, s. 123. Davutoğlu, Ahmet, “Devlet”, DĐA, IX, 234-239.
• Tarsûsî’nin hayatı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Safedî, Ayânü’l-Asr ve A’vânü’nNasr, Beyrut 1998, I, 100-103. Kureşî, el-Cevâhirü’l-mudiyye, (thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv), Cize: el-Hecr, 1993, I, 213-214. Đbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, Beyrut, 1931, I, 43-44. Đbn Tağriberdi, en-Nücûmu’z-Zâhira, Kahire 1929, X, 326. Đbn Kutluboğa, Tâcü't-terâcim, (thk. Đbrâhim Salih) Dımaşk, 1992, 10. Nuaymî, ed-Dâris fî târîhil-medâris, (thk. Cafer el-Haseni), Kahire 1988, I, 623. Temîmî, et-Tabakâtü’sSeniyye, (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), Riyad: Dârü’r-Rifâî, 1983, I, 213-214. Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zünûn, Đstanbul 1941-1942, I, 183; Leknevî, el-Fevâidü’l-Behiyye, Kahire 1324, s. 27-28. Bağdâdî, Hediyyetü’l-Arifîn, I, 16. Brockelmann, GAL, II, 94-95; Suppl., II, 87. Kehhâle, Mu’cemü’l-Müellifîn, Dımaşk 1957, I, 62. Çubukçu, Asri, Tarasûsî, Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri, (Doktora tezi), Ankara 1977.
• Yoğun bir akademik ilgi gören bu eserin tenkitli metni, Asri Çubukçu tarafından Tarasûsî, Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri, başlığı ile 1977 yılında doktora tez konusu yapılmıştır. Rıdvan Seyyid 1992/1413’de eserin Berlin Devlet kütüphanesi 5614 numaralı tarihsiz nüshasını esas alarak yayınlamıştır (Tuhfe, 18, 50, Dârü’t-Talîa Beyrut). Daha sonra eser, 1995 yılında Ebû Abdullah Muhammed Hasan Đsmail tarafından da tahkik edilerek yayınlanmıştır. Ayrıca eser, Kitâb Tuhfat al-Turk (Euvre de combat hanafite a Damas au XIVe siecle) adıyla Mohamed Menasri tarafından Bibliotek Nationale 2445 ve 2446 numaralı yazma nüshaları esas alınarak tahkik edilmiş ve Fransızcaya çevirisi yapılmıştır. Müellif bu çalışmasında dönemin tarihi ve siyasi bağlamı çerçevesinde Tarsûsî’nin bu eserini etüd etmiştir (Damas: Institut Français de Damas, 1997).
• Ayrıntılı bilgi için bkz., Aydın, M. Akif, Türk Hukuk Tarihi, Đstanbul 2005, s. 11 vd.
• Fletcher, Joseph, “Turco-Mongolian Monarchic Tradition in the Ottoman Empire”, Harvard Ukranian Studies, III-IV (1979-80), s. 236-251. Đnalcık, Halil, “Kutadgu Bilig’de Türk ve Đran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reşit Rahmeti Arat Đçin, Ankara 1966, s. 259-271. Đnalcık, Halil, “Osmanlılarda Saltanat Veraseti Usûlü ve Türk Hakimiyet Telâkkisiyle Đlgisi”, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XIV/1 (1959), s. 69-95.
• Bu alanın klasik örnekleri için bkz., Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, Beyrut: Dârü’lFikr, tsz. Ferrâ, Ebû Ya‘lâ, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, (nşr. M. Hamid Faki), Beyrut 1983,
• Bu isimlerden filozof Đbn Rüşd’ün siyaset kuramı, ütopyacı siyaset teorisinin öncüsü olan Eflatun’un Devlet (Republic) adlı eserine yazmış olduğu şerhte yer almaktadır. Bkz., Kılıç, Muharrem, “Aristo Şârihi Đbn Rüşd’ün Hukuk ve Siyaset Felsefesi”, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, sy. 16, 2007, s. 109-122.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 59.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 59
• Đhtilâf kavramı konusunda ayrıntılı bilgi için bkz., Kılıç, Muharrem, “Hukukî Görüş Ayrılıkları (Đhtilâf) ve Hilâf’a Riayet (Mürââtü’l-Hilâf) Đlkesi Konusunda Şâtibî’nin Yaklaşımı”, Marife Dergisi, sy. 2, 2005. “Özen, Şükrü, “Đhtilâf” md., DĐA, XXI.
• Bkz., Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, nâşirin önsözü, s. 21-22. Winter, Michael, “Inter-madhhab competition in Mamluk Damascus: al-Tarsûsî’s counsel for the Turkish sultans”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 25 (2001), s. 195.
• Eserin yazılış amaç ve serüveni açısından Mâverdî’nin el-Ahkâmü’s-sultâniyye’si ile benzeştiğine dair tespit için bkz., Bozgöz Faruk; Sarıbıyık Mustafa, “Türk Devlet Anlayışının Oluşum Sürecindeki Mezhepsel Polemikler”, Kamu Hukuku Arşivi, Eylül 2006, s. 89.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 63-71.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 76 vd.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 107-108.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 109-111.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 117-131.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 133-142.
• Halifenin Kureyş soyundan gelmesini öngören hadisler için bkz., Buhârî, “Ahkâm”, 2; “Menâkıb”, 2; Müslim, “Đmâre”, 4, 8-9; Müsned, II, 93; III, 129, 183; IV, 185, 421. Söz konusu hadislerin değerlendirilmesi konusunda bkz. Hatiboğlu, M. Sait, Hilâfetin Kureyşiliği; Đslâm’da Đlk Siyasi Kavmiyetçilik, Ankara 2005.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 63.
• Biyografisi için bkz., Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmaniye, Đstanbul 1308, IV, 91. Şemseddin, Sâmi, Kâmusu’l-A’lam, Đstanbul 1314, V, 3993. Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, Đstanbul 1342, III, 132.
• Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, nr. 17723, vr. 22.
• Özcan, Azmi, “Hilâfet”, DĐA, XVII, 546-553.
• Cevdet Paşa, Ahmet, Kısas-ı Enbiyâ, Đstanbul 1969, s. 413, 416. Cevdet Paşa, Ahmet, Tezâkir, (yay. Cavid Baysun), Ankara 1953, I, 149.
• Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ, I, 478.
• Mâverdî’nin sıralamış olduğu şartlar şunlardır: 1. Adalet 2. Đctihadda bulunabilecek düzeyde ilim, 3. Göz, kulak ve dil gibi duyu organlarının sağlam olması, 4. Organlarında rahat ve seri hareketine mani olacak bir eksikliğin bulunmaması, 5. Kamu menfaatinin temini ve toplumun yönetimi noktasında idrak ve anlayış sahibi olması, 6. Cesaret sahibi olması, 7. Konuya ilişkin nassa binaen devlet başkanının (halife) soyca Kureyş’ten olmasıdır. Bkz., Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, s. 6. Ayrıca bkz., Ferrâ, el-Ahkâmü’ssultâniyye, s. 20. Mâverdî’nin halifenin Kureyşli olması yönündeki şartının ilgili dönemin tarihsel koşulları ile izahı konusunda bkz., Bozgöz; Sarıbıyık, “Türk Devlet Anlayışının Oluşum Sürecindeki Mezhepsel Polemikler”, s. 91.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin, Ravzatü’t-tâlibîn, (thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Đlmiyye, 1992.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 64-65.
• Đbn Haldûn, el-Mukaddime, (nşr. Ali Abdülvâhid Vâfî), Kahire tsz., II, 583-587.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 65.
• Konuya ilişkin doktriner görüşler için bkz., Ferrâ, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, s. 162 vd. Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, s. 152.
• Nâşirin de ifade ettiği üzere, Tarsûsî’nin Şâfiî’ye atfen öne sürmüş olduğu görüşün nispeti kuşkuludur. Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 65.
• Hanefî hukuk doktrininin konuya ilişkin görüşü için bkz., Meydânî, el-Lübâb fî Şerhi’lKitâb, Beyrut 2003, III, 187-188. Serahsî, Şemsüleimme, el-Mebsût, Beyrut: Dârü’lmarife, 1993, X, 15, 37. Merğinânî, Burhanuddin, el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-mübtedî, Đstanbul 1986, II, 141.
• Bu konuda Şâfiî ekolün görüşü için bkz., Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, s. 137.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 66.
• Bu konuda Şâfiî’nin görüşü için bkz., Şâfiî, Muhammed b. Đdris, el-Ümm, Kahire 1968, VI, 52.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 66. Serahsî, el-Mebsût, IX, 64.
• Konuya ilişkin doktriner görüşler için bkz., Ebû Yusuf, Yakup b. Đbrahim, Kitâbü’lHarâc, Kahire 1977, s. 179-181. Şâfiî, el-Ümm, VII, 230. Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 6667.
• Şâfiî, el-Ümm, IV, 139.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 67.
• Merğinânî, el-Hidâye, I, 91.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 68.
• Gayrimüslimler ile yapılan zimmet sözleşmesi, onlar açısından başvergisi olarak cizye yükümlüğünü doğurmaktadır. Bu mali yükümlülük, zimmî statüsünde olan vatandaşların can, mal, din ve inanç hürriyetlerini güvence altına almanın bir karşılığı olarak düşünülmüştür. Ayrıntılı bilgi için bkz., Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, s. 142 vd. Erkal, Mehmet, “Cizye” md., DĐA, VIII, 42-45. Ayrıca Osmanlılarda cizye uygulaması konusunda ayrıntılı bilgi için bkz., Đnalcık, Halil, “Osmanlılarda Cizye”, DĐA, VIII, 45-48.
• Serahsî, el-Mebsût, X, 78. Merğinânî, el-Hidâye, II, 159-164.
• Şâfiî, el-Ümm, VI, 179.
• Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, s. 144. Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 68.
• Serahsî, el-Mebsût, III, 15.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 68-69.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 69. Merğinânî, el-Hidâye, II, 135.
• Zevi’l-erhâm, Đslâm miras hukukunda ashâbü’l-ferâiz, ve asabe gruplarına girmeyen kızın çocukları, amca, dayı ve teyze gibi yakınlardır. Ayrıntılı bilgi için bkz., Berki, Ali Himmet, Đslâm Hukukunda Ferâiz ve Đntikal, Ankara 1986, s. 75-97.
• Serahsî, el-Mebsût, XXX, 2.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 69-70.
• Bkz., Koca, Ferhat, “Mezhep”, DĐA, XXIX, 540.
• Şeşen, Ramazan, “Eyyûbîler”, DĐA, XII, 24-28.
• Bkz., Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, nâşirin girişi, s. 15-17. Winter, “Inter-madhhab competition in Mamluk Damascus”, s. 196.
• Ayrıntılı bilgi için bkz., Uzunçarşılı, Đsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara 1970, s. 386-387. Yiğit, Đsmail, “Memlükler”, DĐA, XXIX, 94.
• Memlüklü siyasi tarihi ve devlet yapısı konusunda ayrıntılı bilgi için bkz., Đbn Tolun, Ebü’l-Fazl Şemseddin, Müfâkehetü’l-hillân fî havâdîsi’z-zamân, (yay. Halil el-Mansur), Beyrut 1998. Đbn Tolun, Đ'lâmü’l-verâ bi-men vulliye nâiben mine’l-Etrâk bi-Dımaşk, (thk. Muhammed Ahmed Dehman), Dımaşk: Dârü'l-Fikr, 1984. Ayaz, Fatih Yahya, Memlükler Döneminde Vezirlik (1250-1517), Đstanbul 2009.
• Winter, “Inter-madhhab competition in Mamluk Damascus”, s. 196.
• Yine Büyük Selçuklu imparatorluğunun Halep atabeyi Nureddin Mahmud Zengî (ö. 1174) döneminde de dört mezhepten kadı tayini yapıldığı kaydedilmektedir. Sherman, A. Jackson, Islamic Law and State: The Constitutional Jurisprudence of Shihab al-Din alQarafi, Leiden: E. J. Brill, 1996, s. 53.
• Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu ve Anadolu beyliklerinde şer’î siyaset ve hukuki yapılanma konusunda ayrıntılı bilgi için bkz., Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, s. 122, 140. Köymen, Mehmet Altan, “Alp Arslan Zamanı Büyük Selçuklu Đmparatorluğu Dini Siyaseti”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, IV, 127-155. Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1988.
• Aydın, M. Akif, Türk Hukuk Tarihi, s. 97.
• Winter, Tarsûsî’nin Şâfiîlere yönelik bu iddialarının büyük bir çarpıtma olduğunu öne sürmektedir. Dönemin Şâfiî bilginlerinin de Hanefîler kadar Memlük yönetimine bağlı olduklarını kaydetmektedir. Bu bağlamda Tarsûsî’nin çağdaşı olan Şâfiî başkadısı ve fıkıh bilgini Bedreddin Đbn Cemâa’nın (ö. 733/1333) Memlük yönetiminin meşruiyetini, Mâverdî ve diğerlerinin formüle ettiği klasik teoriye bakmaksızın eserlerinde temellendirdiği görülmektedir. Đbn Cemâa de facto yönetimin kabulünün gerekliliği temelinde görüşünü ortaya koymaktadır. Bkz., Bedreddin Đbn Cemâa, Tahrîrü'l-ahkâm fî tedbiri ehli'l-Đslâm, (thk. Fuad Abdülmün'im Ahmed), Devha 1988. “Inter-madhhab competition in Mamluk Damascus”, s. 200.
• Tarsûsî, Tuhfetü’t-Türk, s. 71.