FİRDEVSİ ŞEHNAMESİ KAHRAMANLARINDAN RÜSTEM’İN DEVLERLE MÜCADELE SAHNELERİNİN İKONOGRAFİSİ

Yıl 2023, Sayı: 45, 337 - 369, 30.04.2023

Neslihan Konyalı

Öz

İran tarihi ve edebiyatının en önemli eserlerinden biri olan Firdevsi Şehnamesi’nde adı geçen kahramanlardan biri de Zaloğlu Rüstem’dir. Rüstem, yardımseverliği, cesareti ve gösterdiği kahramanlığıyla, mitolojik bir figür olarak karşımıza çıkmaktadır. Şehname metninde, Rüstem’in doğumundan ölümüne kadar, birçok efsane yer almaktadır. Adı geçen bu efsaneler arasında, Rüstem’in beyaz fili öldürmesi, ejderhayı öldürmesi, cadılar ile mücadelesi, devler (Erjeng, Akdev, Ekvan (Akvan) Dev) ile mücadelesi, Efrasiyab, İsfendiyar, Şeğad ile mücadeleleri gibi kahramanlıkları yer almaktadır. Bu makalede, Rüstem’in efsaneleri arasında yer alan, devlerle olan mücadelesi konu olarak seçilmiş ve bu mücadele sahnelerinin ikonografik çözümü çeşitli koleksiyonlarda bulunan örnekler ile incelenerek, metin-resim bağlantısı, hikâyenin betimlendiği an ile ikonografik değişimi irdelenmiştir. Seçilen bu örnekler; en erken 14.yy, en geç ise 17.yy’a tarihlendirilmektedir. Bu yüzyıllar arasında hazırlanan resimli Firdevsi Şehnameleri’nde en az tasvir edilen Erjeng Dev olurken en fazla tasviri yapılan ise Akdev ve Ekvan Dev’dir. Ayrıca, Şehname metninde tespit edilen devlerle mücadelenin canlandırıldığı sahneler incelenirken, Şehname’de geçen olay sırası göz önüne alınarak, her bir hikâye kendi içinde kronolojik olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Firdevsi Şehnamesi, Zaloğlu Rüstem, Mitoloji, Tasvir, İkonografi

Kaynakça

• ABDULLAYEVA F. – Charles Melville, (2010) “Shahname: The Milennium of an Epic Masterpiece”, Iranian Studies, 43/1, 1-11.
• ADIYEKE, Ç. (2006), “Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 486 Numaralı Firdevsî Şehnâmesi Minyatürleri”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• ATEŞ, A, (1954), “Şahname’nin Yazılış Tarihi ve Firdevsi’nin Sultan Mahmud’a Yazdığı Hicviye Meselesi Hakkında”, Belleten Dergisi, C. 18, S. 70, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 159-168.
• AYDIN, D. (2019), “Şiraz Nakkaşhaneleri ve Resimli Şehnameler”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• BAĞCI, S. – Filiz Çağman – Günsel Renda – Zeren Tanındı, (2006), Osmanlı Resim Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• BAĞCI, S., (1995), “Kitap Resimciliğinin Kaynakları: Dolaşan İmgeler”, Anadolu Sanat Dergisi, III, 35.
• BOYLE, J. A. “Ferdowsi”, Encyclopaedia Britannica, Çevrimiçi Baskı, 2022, https://www.britannica.com/biography/Ferdowsi, (Erişim Tarihi: 03/07/2022)
• CANBY, S. R. (1993), Persian Painting, London.
• CASARİ, M. (2013), “The Conceits of Poetry: Firdausi’s Shahnama And The Discovery of Persian in Early Modern Europe” The La Trobe Journal 91, 121.
• CENGİZ, A. (Haziran 2017), “Divan Şiirinde Destan Kahramanı Olarak Zaloğlu Rüstem”, Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 1, 33-43.
• İNAL, G, (1970), “Topkapı Müzesi’ndeki Hazine 1509 No’lu Şehname’nin Minyatürleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.3, 197-220.
• İNAL, G, (1995), Türk Minyatür Sanatı (Başlangıcından Osmanlılara Kadar), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• KANAR, M. (2010), “Şehname” TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 39, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul. 289 – 290.
• KANAR, M. (1996), “Firdevsi” TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 13, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul. 125-127.
• KONAK, R. – Mine Dilber, (2021), “New York Public Library-Sepencer Coll. Turk Ms. 1’de Saklanan Tercürme-i Şehname Adlı Eserin Osmanlı Kitap Sanatları Açısından İncelenmesi” Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 14, S. 1, Uşak, 184-207.
• LUGAL, N. (1994), Firdevsi Şehname, MEB. Yayınları, İstanbul.
• MOTLAGH KHALEGHİ D. “Firdowsi, Abu’l Qasem”, Encyclopaedia Iranica, Çevrimiçi Baskı, Erişim Tarihi: 29/09/2022 (https://iranicaonline.org/articles/ferdowsi-i)
• SWIETOHOWSKI, M. L, “The Metropolitan Museum of Art’s Small Shahnama”, Illustrated Poetry and Epic Images; Persian Painting of the 1330s and 1340s, Ed. John P. O’Neill – Ellen Shultz, The Metropolitan Museum of Art, New York 1994, s. 67-127.
• OMİDSALAR, M, “Div”,Encyclopaedıa Iranıca, Çevrimiçibaskı Erişim: 15.09.2022. https://www.iranicaonline.org/articles/div.
• ÖZLİYEN, İ. B, (2019), “Gülistan Sarayı Müzesi Kütüphanesi (MS. 716) Baysungur Şehnamesi Minyatürlerinin Resim Metin İlişkisi”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı İstanbul.
• SİMPSON, M. S. “Shahnama” Encyclopeadıa Iranıca, Çevrimiçi Baskı, 2022, https://www.britannica.com/biography/Ferdowsi, (Erişim Tarihi: 03/07/2022).
• TEZCAN KAYA, G. (Aralık 2009), “İslam Tasvir Sanatında İkonografik Çözümleme”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 183, 452-453.
• TEZCAN KAYA, G. (2017), “Firdevsi Şehnamesi Resimlerinde Ejder Öldürme İkonografisi”, Filiz Çağman’a Armağan, Lale Organizasyon, İstanbul, 599-610.
• TURUNĞ, Y. (2019), “Türk ve İslam Eserleri Müzesi 1984 Envanter Numaralı Firdevsi Şehnamesi Minyatürleri”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı, Van.
• YILDIRIM, N. (2008), “Rüstem-i Zal”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 35, TC. Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 294-295.
• YILDIRIM, N. (2018), İran Mitolojisi, Pinhan Yayıncılık, İstanbul.
• YILDIRIM, N. (2020), Firdevsi, Zaloğlu Rüstem, Kapı Yayınları, İstanbul.
• YURTSEVER, S. (2009), “Süleymaniye Kütüphanesi Hüsrev Paşa 422 Numaralı Firdevsi Şehnamesi Minyatürleri”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.