VÂSIL b. ATÂ’DA SIFATLARIN NEFYİ PROBLEMİ -ŞEHRİSTÂNÎ’NİN el-MİLEL ve’n-NİHAL’İ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME-

Yıl 2023, Sayı: 47, 303 - 321, 31.12.2023

Galip Türcan

https://doi.org/10.61904/sbe.1387119

Öz

Başlangıçtan itibaren daha aklî/felsefî bir zemini benimseyen Mu’tezile, Vasıl b. Atâ tarafından kurulmuştur. İmana ve büyük günaha ilişkin bir tartışma sonucunda hocası Hasan Basrî’nin görüşünü reddederek kendisini takip eden bir öğrenci topluluğu ile hocasının dersini terk eden Vasıl b. Atâ, Mu’tezile’nin en temel prensiplerine ilişkin ilk tanımlamaları gerçekleştirmiştir. Kendi itikadî/kelamî yaklaşımı nedeniyle Allah’ın zâtı ve sıfatları arasındaki ilişkiyi de temellendirmeye çalışan Vâsıl b. Atâ ilahî zâtın birliği/tevhid gereği sıfatların nefyini zorunlu görmüştür. Allah’a el, yüz, göz vb. insanbiçimci uzuvlar nispet eden nasları haşevî yorumlarla anlayan Mücessime ve Müşebbihe’ye ve ayrıca ikili tanrı tasavvurunu öne çıkaran senevî iddialara karşı Allah’ın mutlak birliğini ve tenzihini belirgin şekilde savunan Vâsıl b. Atâ’nın söz konusu tercihi en önemli ve değişmez nitelikli i’tizâlî bir prensip olarak takip edilmiştir. Vâsıl b. Atâ’nın sıfatları nefyetmesine ilişkin yaklaşım ilk olarak Şehristânî’nin el-Milel ve’n-Nihal adlı kitabında yer almaktadır. Vâsıl b. Atâ ile Şehristânî arasında yaklaşık dört yüzyıl gibi bir zaman aralığı söz konusudur. Bu nedenle Şehristânî’nin ilgili konudaki aktarımı tereddütle karşılanabilir. Ancak kabul etmek gerekir ki Şehristânî’nin Vasıl b. Atâ’ya nispetle dile getirdiği tenzihe ve daha ziyade tevhide ilişkin bu mu’tezilî ilkesel tutum mezhebin sonraki savunucuları ve imamları tarafından da kesintisiz ve güçlü bir şekilde benimsenmiştir. Şu halde Vâsıl b. Atâ’nın kendi görüşünü dile getirirken tercih ettiği kavramlar ve bu kavramların içerikleri ile onu takip eden kelamcıların aynı konuda tercih ettiği kavramlar ve kavramsal içerikler belli ölçüde karşılaştırılıp değerlendirildiğinde Şehristânî’nin Vâsıl b. Atâ’ya nispet ettiği yaklaşımlar doğrulanabilecektir.

Anahtar Kelimeler

Mu’tezile, Vâsıl b. Atâ, ilahî sıfatlar, nefy, tenzih

Kaynakça

• Ahmed Emin, (1952). Duha’l-İslam. Kâhire: Matbaatu Lecneti’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr.
• Aydınlı, Osman, (2018). Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• el-Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed, (1990). el-Fark beyne’l-Fırak, M. Muhyiddîn Abdulhamid (Thk). Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye.
• Bazmul, Ahmed b. Amr, (ty). Merviyyât Osman et-Tavîl el-Basrî fî Kutub es-Sunne -Cem’an ve Dirâse-. Kahire: Câmiatu’l-Ezher.
• el-Belhî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Kâ’bî, (1974). Zikru’l-Mu’tezile min Makâlâti’l-İslâmiyyîn, Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile içinde. Fuâd Seyyid (Thk). Tunus: ed-Dâru’t-Tunûsiyye li’n-Neşr.
• el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr, (1926). el-Beyân ve’t-Tebyîn. Hasan es-Sendûbî (Thk). Kâhire: el-Matbaatu’t-Ticâriyyeti’l-Kubrâ.
• Cârullah, Zuhdî, (1974). el-Mu’tezile. Beyrut: el-Ehliyyetu li’n-Neşr ve’t-Tevzî.
• Corbin, Henry, (2010). İslam Felsefesi Tarihi Başlangıçtan İbn Rüşd’ün Ölümüne. Hüseyin Hatemi (Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
• el-Cuşemî, el-Hâkim Ebû Sa'd el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme, (2018). Uyûnu'l-Mesâîl fi'l-Usûl. Ramazan Yıldırım (Thk.). Kaâhire: Dâru'l-İhsân.
• ed-Dârekutnî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer b. Mehdî, (2006). Ahbâru Amr b. Ubeyd b. Bâb el-Mu’tezilî. Muhammed b. Abdillah Âl Amir (Thk.). Riyad: Dâru’t-Tevhîd li’n-Neşr.
• De Boer, T. J., (1960). İslam’da Felsefe Tarihi. Yaşar Kutluay (Çev.). Ankara: Balkanoğlu Matbaacılık.
• Ebû Hanife, Nu’man b. Sâbit, (1981). el-Fıkhu’l-Ekber, İmâm-ı A’zam’ın Beş Eseri içinde. İstanbul: (ty).
• Ess, Josef Van, (2017). Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. Translated from German by Gwendolin Goldbloom. Leiden: Brill.
• el-Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail, (1980). Makâlâtu’l-İslâmiyyîn. Hellmut Ritter (Thk.). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh.
• el-Hasen b. Muhammed İbni’l-Hanefiyye, (1985). Kıta’ min Risâleti’l-Hasen b. Muhammed İbni’l-Hanefiyye fi’r-Red ale’l-Kaderiyye, Bidâyât İlmi’l-Kelâm fi’l-İslâm içinde. Josef Van Ess (Thk.). Beyrut.
• el-Hasen el-Basrî, (1988). Risâle fi’l-Kader, Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd içinde. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk.
• el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit, (2001). Târîhu Medîneti’s-Selâm. Beşşâr Avvâd Ma’rûf (Thk.). Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâm.
• el-Hayyât, Ebu’l-Huseyn Abdurrahman b. Muhammed b. Osman el-Mu’tezilî (1993). Kitâbu’l-İntisâr. H. S. Nyberg (Thk.). Beyrut: Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed (1983). el-İkdu’l-Ferîd. Mufîd Muhammed Kumeyha (Thk.). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr (1978). Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. İhsan Abbas (Thk.). Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddin Ahmed (1986). Minhâcu’s-Sunneti’n-Nebeviyye. Muhammed Reşad Salim (Thk.). (yy).
• İbnu’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya (1961). Kitâbu Tabakâti’l-Mu’tezile. Suzanna Divald-Wilzer (Thk.). Beyrut.
• İbnu’l-Murtazâ, (1986). Kitabu’l-Kalâid fî Tashîhi’l-İ’tikâd. Albert Nasrî Nader (Thk.). Beyrut: Dâru’l-Meşrik.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kub İshâk b. Muhammed b. İshâk (2010). el-Fihrist. Yûsuf Ali Tavîl (Thk.). Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İlhan, Avni (1991). “Amr b. Ubeyd” Diyânet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları.
• el-İsfehânî, Ebu’l-Ferec Ali b. Huseyn (2008). Kitâbu’l-Eğânî. İhsan Abbas (Thk.). Beyrut: Dâru Sâdır.
• el-Kâdî Abdulcebbâr, Ahmed el-Hemedânî (1974). Kitâbu Fadli’l-İ’tizâl ve Tabakâti’l-Mu’tezile ve Mubâyenetihim li Sâiri’l-Muhâlifîn. Fuâd Seyyid (Thk.). Tunus: ed-Dâru’t-Tunûsiyye li’n-Neşr.
• Le Coz, Raymond (1992). Jean Damascene: Ecrits sur I’islam. Paris: Les Editions du Cerf.
• el-Malatî, Ebu’l-Huseyin Muhammed b. Ahmed (2009). Kitâbu’t-Tenbîh ve’r-Red. S. Dedering (Thk.). Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân.
• Maraz, Hüseyin (2021). Aklî Aydınlanmanın Özgürlükçü Aktivisti. İstanbul: Kitaparası Yayınları.
• Muhammed Salih Muhammed es-Seyyid (1985). Amr b. Ubeyd ve Arâuhu’l-Kelâmiyye, Kâahire: Mektebetu Nahdati’ş-Şark.
• Nicholson, M. A. (1907). A Literary History of The Arabs. New York: Charles Scribner’s Sons.
• Ömer b. Abdilaziz (ty). er-Risâle, Hilyetu’l-Evliya ve Tabakâtu’l-Asfiya içinde. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• er-Râfiî, Ali Mustafa (ty). Târihu’l-Firaki’l-İslamiyye ve Neş’eti İlmi’l-Kelâm inde’l-Muslimîn. (yy): Matbaatu ve Mektebetu Mustafa Ali Sabîh ve Evlâdih.
• es-Sâbûnî, Nuruddin Ahmed b. Mahmud b. Ebî Bekr (2014). el-Kifâye fi’l-Hidâye. Muhammed Aruçi (Thk.). Beyrut: Dâru İbn Hazm.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim (1992). el-Milel ve’n-Nihal. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• eş-Şivâşî, Süleyman (1993). Vâsıl b. Atâ ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye. Libya: ed-Dâru’l-Arabiyye.
• Taşpınar, İsmail (2001). “Doğu’nun Son Kilise Babası Yuhanna ed-Dımaşkî (649-749) ve İslâm”. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 21/2.
• Türcan, Galip (2019). “Mu’tezile’nin Ortaya Çıkışı Bağlamında Dinî ve Sosyo-Kültürel Çevre”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 42/1.
• Türcan, Galip (2019). “Mu’tezilî Tenzih İddiasının Aklî/Felsefî Temellerine İlişkin Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 43/2.
• Uslu, Recep (1993). “Cündişâpûr”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları.
• Vâsıl b. Atâ (1933). Hutbetu Vâsıl b. Atâ, Cemheratu Hutabi’l-Arab içinde. Ahmed Zeki Safvet (Telif). Kahire: Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî.
• Von Kremer, Alfred (1873). Culturgesthictliche auf dem Gebiete des İslam. Leibzing.
• Watt, Montgomery (2010). İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. Ethem Ruhi Fığlalı (Çev.). Ankara: Sarkaç Yayınları.
• Wolfson, H. Austryn (2001). Kelâm Felsefeleri. Kasım Turhan (Çev.). İstanbul: Kitabevi.
• ez-Zînî, Muhammed Abdurrahîm (2010). Amr b. Ubeyd ve’l-Usûlu’l-Hamse. Mansûre: Dâru’l-Yakîn.