Klasik Türk ve Fars Şiiri Işığında Şeb-i Yeldâ

Year 2024, , 1 - 28, 20.12.2024

Ahmet Kavaklıyazı , Maryam Koochaki Shalmani

https://doi.org/10.21497/sefad.1453208

Abstract

Toplumların kültürlerinde bazı günlerin ve gecelerin kökleri geçmişe uzanan genel bir adı ve anlamı vardır. Yılın en uzun gecesini ifade etmek için kullanılan “şeb-i yeldâ” da bunlardan biridir. Bu kavram, klasik Türk ve Fars şiirinde kültürel etkileşimin bir örneği olarak kendine geniş bir yer bulmuş, şairane duygu ve düşüncelerin aktarılmasında yararlanılan anlatım vasıtalarından biri hâline gelmiştir. Etrafında çeşitli imgelerin oluşturulduğu ve tasavvufi manaların verildiği şeb-i yeldâ, son yıllarda özellikle şiir aracılığıyla daha çok duyulur olmuştur. Bu tanınma sürecinde söz konusu zamansal tanımlamanın klasik şiir çerçevesinde yerinin ve öneminin ayrıntılı biçimde ortaya konmasına ihtiyaç vardır. Şeb-i yeldânın hem Türk şiirinde hem de Fars şiirinde bir söylem biçimi olarak belli bir yer tuttuğu bilinmektedir. Bu çalışmada bu gecenin Fars kültürü özelindeki kökeni ve yeri ortaya konacak, klasik Türk ve Fars şiirinden örnekler ışığında şairlerce hangi manalarda ve ne şekilde kullanıldığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Çalışma sayesinde mukayese yoluyla şairlerin kullanımlarındaki benzerliklerin ve farklılıkların belirlenmesine de imkân sağlanmış olunacaktır.

Keywords

Klasik Türk şiiri, Klasik Fars şiiri, zaman, şeb-i yeldâ, imge

Şeb-i Yeldâ in Light of Classical Turkish and Persian Poetry

Abstract

In different cultures of different societies, there are general names and meanings of some days and nights that can be traced back in history. Used to express the longest night of the year, “şeb-i yeldâ” is one such concept. This concept was used extensively as an example of the cultural interaction between the classical Turkish and Persian poetry and became one of the means of narrative that was used to convey poetic emotions and thoughts. Şeb-i yeldâ, around which certain images were created and which acquired Sufistic meanings, has become widespread in recent years especially through poetry. In this discovery process, there is a need to put forth the said temporal definition’s place and importance within the framework of classical poetry in detail. We know that şeb-i yeldâ occupied a certain place in both Turkish and Persian poetry as a type of discourse. In this study, the origins and place of this night in the Persian culture will be described and the meanings and manner it was used for will be determined in the light of examples from classical Turkish and Persian poetry. Through the study, the similarities and differences in the use of this expression by poets will be determined by comparison.

Keywords

Classical Turkish poetry, Classical Persian poetry, time, şeb-i yeldâ, image.

References

• Adaş, E. (2008). Sutûrî, hayatı, edebî kişiliği ve Divânı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyonkarahisar.
• Afîfî, R. (1372). Ferheng-nâme-i Şi‘rî C. 1. Tahrân: Surûş.
• Aktaş, M. M. (2020). Kazasker Mekkî Divanı (İnceleme-tahlil-metin) (Yayımlanmamış doktora tezi). Giresun Üniversitesi, Giresun.
• Albayrak, Ç. (2009). Ağazâde ‘Örfî Divânı (Transkripsiyonlu metin aktarımı) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Arı, A. (2003). Mevlevilikte bir hanedanlık kurucusu Sakıp Dede ve Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arslan, M. (2018). Şeref Hanım Dîvânı (e-kitap). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Arslan, M. (2020). Muhyî Dîvânı (e-kitap). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Aydemir, Y. (2013). Makedonyalı Saîd ve şiirleri. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 10(10), 205-228. https://doi.org/10.15247/dev.149.
• Başçetin, M. Y. (2019). Yanyalı Süleyman Efendi’nin Şerh-i Dîvân-ı Urfî adlı eseri (İnceleme- transkripsiyonlu metin-şerh sözlüğü) (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Yıldırım Bayezit Üniversitesi, Ankara.
• Başer, R. (2018). Bolulu Hanif Divanı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Başpınar, F. (2010). Beyânî - Dîvân (ekitap). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Batğı, Ö. (2017). Numân Mâhir Dîvânı (ekitap). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Christensen, A. E. (1372). Îrân der zemân-i Sâsâniyân (R. Yasmi, Çev.). Tahran: Dunyâ-yi Kitâb.
• Çavuşoğlu, M. (1977). Yahyâ Bey Dîvân. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Dehkhodâ, A. E. (1998). Loghatnâme (Encyclopedic dictionary) (vol. 14) (M. Mo’in & J. Shadidi, Eds.). Tahran: Tahran University Publication.
• Deştî, R. (1386). Ceşnhâ-yi millî-yi Îrâniyân. Tahran: Pazineh.
• Ebu’l-fazl Reşîdeddîn-i Meybudî (1382). Keşfü’l-Esrâr ve ‘Uddetü’l-Ebrâr (C. 2) (be sa‘y-i Ali Asgar Hikmet). Tahran: Emîr-i Kebîr.
• Ebu’l-Kâsım Firdevsî-yi Tûsî (1384). Şâhnâme (C. 6) (musahhih: Celâl Hâlikî Mutlak). Newyork: Mutûn-i Kadîmî-yi Fârisî.
• Edîbü’l-Memâlik-i Ferâhânî-yi Kâ’immekâmî (1312). Dîvân-ı Kâmil (tashih: Vahîd-i Destgirdî). Tahran: Armağan.
• Edirneli Ahmed Bâdî Efendi (2004). Armağan (Divan şiirinde atasözleri ve deyimler) (S. A. Beyzadeoğlu, M. Gürgendereli & F. Günay, Haz.). Harvard Üniversitesi.
• Eflatun, M. (2003). Feyzî-i Kefevî Dîvânı: Tahlil-metin (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Ehlî-yi Şîrâzî (1344). Dîvân (tashih: Hâmid Rabbânî). Tahran: Senâyî.
• Emîr Husrev-i Dihlevî (1361). Dîvân (tashîh: Sa’îd Nefîsî). Tahran: İntişârât-i Câvîdân.
• Emîr Mu‘izzî (1362). Kulliyyât-i Dîvân-i Mu‘izzî (tashih: Nâsır Heyrî). Tahran: Pegâh.
• Ercan, Ö. (2019). Feyzî Osman Hüsâm-zâde Divanı. İstanbul: Gaye Kitabevi.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Erişen Yazıcı, G. (2017). Edirneli Kâmî ve Dîvânı (e-kitap). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Erkul, R. (2000). Manisalı Birrî Mehmed Dede hayatı, eserleri, edebî şahsiyeti ve dîvanı. Manisa: Manisa Valiliği Yayınları.
• Erünsal, İ. E. (2018). Tâcî-Zâde Ca‘fer Çelebi Dîvânı (e-kitap). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Evhadî-yi Isfehânî (Merâğî) (1340). Dîvân (bâ tashîh-i Sa’îd Nefîsî). Tahran: Emîr-i Kebîr.
• Farahvaši, B. (1364). Cihânferverî bahşî ez ferheng-i Îrân-i kohen. Tahran: Kâryân.
• Feyz-i Kâşânî (1371). Kulliyyât-i Feyz-i Kâşâni - Cild-i Dovvom (Gazeliyyat / 1) (bâ tashîh ve şerh ve mukaddime: Mustafâ Feyz-i Kâşânî). Tahran: Usve.
• Gencine Fârsî (ty.). Dîvân-i Eş‘âr-i Huseyn-i Hârezmî. https://ganjinefarsi.com/Library?bpid=7942 Erişim tarihi: 13.02.2024.
• Güler, M. İ. (2023). Dânişî Ali Dede Dîvânı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Gülüm, E. (2022). Ahmedî Dîvânı (İnceleme-tenkitli basım). İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Gürgendereli, M. (2002). Hasan Ziyâ’î hayatı-eserleri-sanatı ve Divanı (İnceleme-metin). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hâcû-yı Kirmânî (1369). Dîvân (tashih: Ahmed Suheylî-yi Hânsârî). Tahran: Pajeng.
• Hâfız-ı Şîrâzî (1359). Dîvân (tashih: Pervîz Nâtil Hânlerî). Tahran: Hârezmî.
• Hâkânî-yi Şirvânî (1382). Dîvân (tashih: Ziyâeddîn Seccâdî). Tahran: Zevâr.
• Hakîm Nizâmî-yi Gencevî (1386). Nâme-i Leylî vü Mecnûn (ber esâs-i çâp-i Vahîd Destgîri). Tahran: Fikr-i Rûz.
• İbn Husâm Hûsufî (1366). Dîvân-ı Muhammed bin Husâm Hûsufî (be kûşiş: Ahmed Ahmedî Bîrcendî - Muhammed Takî Sâlik). Meşhed: Dânişgâh-i Firdevsî.
• İkbâl-i Lâhôrî (1370). Kulliyyât (tashih: Ahmed Surûş). Tahran: Kitâbhâne-i Senâyî.
• İnce, A. (1994). Mîrzâ-zâde Mehmed Sâlim Dîvânı. Ankara: YÖK Matbaası.
• Kahraman, B. (1995). Vahîd Mahtûmî hayatı, eserleri, edebî kişiliği ve eserlerinin tenkidli metni (Yayımlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Karataş, İ. (2015). Balıkesirli Abdülaziz Mecdî ve Divanı (İnceleme-metin) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Karlıtepe, M. (2007). Kelâmî Dîvânı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Kemâleddîn Muhteşem-i Kâşânî (1344). Dîvân (be kûşiş-i Mehr Ali Gorgânî). Tahran: Kitâbfurûşî-yi Mahmûdî.
• Kocabey, S. (2014). ‘Osmân Nûrî Paşa Dîvânı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Koro, H. (2003). Aciz Baba Divanı ve sözlük bilimi açısından incelenmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Koşar, B. (2019). Mahmûd Fâ’iz Dîvânı (İnceleme-metin-tıpkıbasım) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Külekçi, N. (1995). Gani-zade Nadiri: Hayatı, edebi kişiliği, eserleri, Divanı ve Şeh-name'sinin tenkidli metni (Yayımlanmamış doktora tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Mehestî-yi Gencevî (1377). Mehestî-nâme (tashih: Ferîdûn Novzâd). Tahran: Dunyâ-yi Nov.
• Mehmed Salâhî (2019). Kâmûs-ı Osmânî (2. Cilt) (A. Birinci, Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Menûçehrî-yi Damgânî (1338). Dîvân (be kûşîş-i Muhammed Debîr-i Siyâkî). Tahran: Zevâr.
• Mert, A. (2012). Nâkâm Divanı (İnceleme-tenkitli metin) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Mu‘în, M. (1381). Ferheng-i Mu‘în (C. 2). Tahran: Adenâ.
• Muallim Nâci (1995). Lûgat-ı Nâci. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Muhammed Hüseyin b. Halef-i Tebrîzî (1357). Burhân-ı kâtı‘ (C. 4) (M. Muîn, Haz.). Tahran: Emîr-i Kebîr.
• Nâsır-ı Husrev-i Kubâdiyânî (1304-07). Dîvân-i Kasâyid ve Mukatta‘ât-i Hakîm Nâsır-ı Husrev (musahhih: Seyyid Nasrullâh-ı Takavî, Muctebâ Mînovî). Tahran: Kitâb-hâne-i Tahran.
• Nazîrî-yi Nîşâbûrî (1379). Dîvân-ı Nazîrî-yi Nîşâbûrî (bâ tashîh ve ta‘lîkât-i Muhammed Rızâ Tâhirî “Hasret”). Tahran: Mu’essese-i İntişârât-i Nigâh.
• Nizârî-yi Kûhistânî (1371). Dîvân Cild 1 ve 2 (be İhtimâm-i Mezâhir Musaffâ). Tahran: İntişârât-i İlmî.
• Nûreddîn Abdurrahmân Câmî (1378). Dîvân (tashih: A’lâ Han Efsah-zâde). Tahran: Mîrâs-i Mektûb.
• Okmak, Ö. (2008). Ahmed Bâdî Dîvânı (Metin-inceleme) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Okumuş, S. (2015). Amasyalı Nebzî ve Divân’ı. İstanbul: Kitap & Cafe Serüven.
• Özer, S. (2006). Nâtıkî Dîvânı (Karşılaştırmalı metin - inceleme) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Özmen, M. (2001). Ahmed-i Da’î Divanı (Metin-gramer-tıpkıbasım) Cilt 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü (C. 3). İstanbul: MEB Yayınları.
• Pervîn-i İ‘tisâmî (1381). Dîvân (mukaddime: Melikü’ş-Şu’arâ Bahâr). Tahran: Katre.
• Rami, Ş. (1994). Enisü’l-Uşşak (T. Karabey, N. Külekçi & H. İdris, Çev.). Ankara: Ecdâd Yayınları.
• Rezî, H. (1380). Pejûhişî der gâhşomârî ve ceşnhâ-yi Îrân-i bâstân. Tahran: Behçet.
• Rûhu’l-Emînî, M. (1376). Âyînhâ ve ceşnhâ-yi kohen der Îrân-i imrûz. Tahran: Âgâh.
• Sa‘dî-yi Şîrâzî (1385). Kulliyyât-i Sa‘dî (tashih: Muhammed Ali Furûğî). Tahran: Hermes.
• Sâ’ib-i Tebrîzî (1384). Dîvân Cildhâ-yi 2 ve 4 (tashîh: Muhammed Kahramân). Tahran: İntişârât-i İlmî ve Ferhengî.
• Sarıkaya, E. (2018). Ebûbekir Celâlî Divanı (Karşılaştırmalı metin inceleme). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Seccâdî, S. C. (2007). Tasavvuf ve irfan terimleri sözlüğü (H. Uygur, Çev.). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Selçuk, E. (2007). Hasmi Divanı (İnceleme-metin) (Yayımlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Selmân-i Sâvecî (1371). Dîvân (tashîh: Ebu’l-Kâsım Hâlet). Tahran: Mâ.
• Semî‘î, K. (1361). Tahkîkât-i edebî yâ sohenânî-yi pîrâmûn-i şi‘r ve şâ‘irî. Tahran: Zevâr.
• Senâyî-yi Gaznevî (1362). Dîvân (sa’y ve ihtimâm: Muderris Rezevî). Tahran: Senâyî.
• Senâyî-yi Gaznevî (ty). Hadîkatü’l-Hakîka ve Şerî‘atü’t-Tarîka (tashih: Muderris Rezevî). Tahran: Dânişgâh-i Tahran.
• Seyfeddîn-i İsferengî (1357). Dîvân-ı Seyfeddîn-i İsferengî (tashîh ve takdîm: Zübeyde Sadîkî). Molistan.
• Sona, F. (2012). İsmail Hikmetî ve Dîvânı (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Sûdî-i Bosnevî (2020). Şerh-i Dîvân-ı Hâfız (2. Cilt) (İ. Kaya, Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Şâyeste Ruh, İ. (1390). Âyînhâ-yi şeb-i yeldâ der ferheng-i merdom-i Îrân. Fasl-nâme-i Ferheng-i Merdom-i Îrân, 27, 9-25.
• Şehitoğlu, İ. (2017). Nevberî Dîvânı (Yayımlanmamış doktora tezi). Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Şentürk, A. A. (2016). Osmanlı şiiri kılavuzu 1. İstanbul: OSEDAM.
• Şeyh Fahreddîn İbrâhîm-i Hemedânî (1375). Kulliyyât-i Şeyh Fahreddîn İbrâhîm-i Hemedânî Mutehallis be Irâkî (tash. Sa‘îd Nefîsî). Tahran: Kitâbhâne-i Senâ’î.
• Şu‘ûrî Hasan Efendi (2019). Lisânü’l-Acem Ferheng-i Şu‘ûrî (4 Cilt) (O. Yılmaz, Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1966). Ahmed Paşa Divanı. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Tarlan, A. N. (1997). Necâtî Beg Divanı. İstanbul: MEB Yayınları.
• Türkî-yi Şîrâzî (1384). Dîvân (bâ tashih, mukaddime ve ihtimâm-i Muhsin Hâfızî). Tahran: Sa’ib.
• Ubeyd-i Zâkânî (ty). Kulliyyât (tashih: Pervîz Atabeygi). Tahran: Zevâr.
• Uludağ, S. (2005). Tasavvuf terimleri sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Uzun, Ş. (2015). Klasik Türk şiirinde şeb-i yeldâ. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 34, 353-370.
• Vahşî-yi Bâfkî (1374). Dîvân-i Vahşî-yi Bâfkî (be kûşiş-i Pervîz Baba’î). Tahran: Nigâh.
• Yavuz, K. & Yavuz, O. (2016). Muhibbî Dîvânı (1. Cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Yazar, S. (2020). Ali Emîrî Dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Yekbaş, H. (2020). Sehî Bey Dîvânı (e-kitap). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Yıldız, A. (2012). Ahmed Sûzî Divânı. Sivas: Buruciye Yayınları.