Sanat Eserleri Işığında Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Bakımından İslamiyet Öncesi Türk Toplumu

Year 2024, Issue: 52, 297 - 316

Ayşegül Zencirkıran , Yunus Berkli

Abstract

Türkler, İslamiyet öncesi süreçte çağdaşı hatta ardından gelen birçok millete nazaran cinsiyet algısı ile ilgi çeken bir millet olmuştur. İslamiyet öncesinde cinsiyet ayrımının hat safhada olduğu, kadının ikinci sınıf insan muamelesi gördüğü hatta kimi zaman insan cinsinden olup olmadığı hususunda tartışan toplumlar arasında Türk kadını ve erkeği, yaşamın birçok alanında neredeyse eşit düzeyde veya dönüşümlü olarak hizmet etmişlerdir. Müşterek bir yaşam süren Türk toplumunda kılıç, ok-yay kullanmak, ata binmek, savaş meydanlarında boy göstermek, güreş yapmak, saltanat tahtına yalnız olarak veya çiftler halinde çıkmak, elçi kabul etmek, emirname ve antlaşma imzalamak, para bastırmak, mal-mülk edinmek, miras ve boşanma hakkı elde etmek, din görevlisi olmak, vakıf kurmak, avcılık, eşine hizmet etmek gibi hususlar her iki cins tarafından da gerçekleştirilen eylemlerdir. Toplumun cinsiyet hususundaki bu bakış açısını tarihi vesikaların yanı sıra toplumunun kültüründen beslenerek oluşum gösteren sanat eserleri de yansıtmaktadır. Çalışmamız kapsamında İslamiyet öncesi Türk toplumunun cinsiyet algısını yansıtan çok sayıda eser arasından seçilen çeşitli sanat dallarından örnekler (sikke, duvar resmi, kaya resmi, giyim ve kumaş, heykel, seramik, sürahi, vazo), tarihi kaynaklardan elde edilen bilgiler ile ilişkilendirilmek suretiyle betim özellikleri ve üslupları bakımından incelenerek yorumlanmıştır.

Keywords

Toplumsal cinsiyet eşitliği, Türk Toplumu, cinsiyet, kadın-erkek, eşitlik

Pre-Islamic Turkish Society in terms of Gender Equality in the Light of Art Data

Abstract

The pre-Islamic Turks distinguished themselves from many contemporary and subsequent societies with their progressive gender perceptions. Unlike societies where gender discrimination was prevalent, Turkish men and women often participated equally or alternately in various aspects of life. In Turkish society living a common life, such matters as using a sword, bow and arrow, riding a horse, appearing on battlefields, wrestling, ascending the throne of the kingdom alone or in pairs, accepting ambassadors, signing orders and treaties, printing money, acquiring property, obtaining inheritance and divorce rights, becoming a religious official, setting up a foundation, hunting, serving one's spouse are actions performed by both sexes. This perspective of society on gender is reflected not only in historical documents but also in works of art that are informed by the culture of the society. Within the scope of our study, examples from various branches of art (coins, wall paintings, rock paintings, clothing and fabrics, sculptures, ceramics, jugs, vases) selected from a large number of works reflecting the gender perception of the pre-Islamic Turkish society were examined and interpreted in terms of their descriptive features and styles by correlating them with information obtained from historical sources.

Keywords

Gender equality, Turkish society, gender, women-men, equality

References

• Abbott, N. (2015). İslam’ın ilk döneminde kadın ve devleti (H. Palabıyık, B. Kınay, Çev.). Belgü, (1), 103-124.
• Acar, H. (2019). Türk kültür ve devlet geleneğinde kadın. İnsan&İnsan, 21, 395-411.
• Aksoy, İlhan. (2016). Toplumsal ve siyasal süreçte Türk kadını. Yasama Dergisi, 32, 7-20.
• Alyılmaz, S. & Alyılmaz C. (2014). Eski Türk kadın heykellerinin düşündürdükleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(4), 1-33.
• Arslan, İhsan. (2011). Muktedir döneminde Abbasilerde sosyal hayat. İstem, 17, 123 – 154.
• Arslan, İhsan. (2015). Abbasi devlet yönetiminde kadınların etkisi: Seyyide Şağab örneği. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(40), 827-839.
• Aslanapa, O. (1973). Türk sanatı II. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Aslanapa, O. (2016). Türk sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Babayar, G. (2007). Köktürk kağanlığı sikkeleri katalogu. Ankara: Tika Yayınları.
• Baykara, Tuncer. (1980). Türk şehircilik tarihinden: hatun şehirleri. Belleten, 44 (175), 497-510.
• Baykuzu, T. D. (2012). Asya Hun imparatorluğu. Konya: Kömen Yayınları.
• Berkli, Y. (2011). Türk sanatında Avrasya üslubunun evreleri (Avrupa ve İslam sanatına etkileri). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Bozcu, M. M. (2009). Bezeklik mağara tapınaklarındaki duvar resimleri. (Yayınlanmamış doktora tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Bulut, L. (2000). Anadolu Selçuklu sanatında maske şeklinde insan bası tasvirleri ve ikonografik kaynağı üzerinde düşünceler. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Dergisi, 10(10), 21-41.
• Can, S. (2008). Selçuklular döneminde kadın. İstanbul: Ufukötesi Yayınları.
• Cezar, M. (1977). Anadolu öncesi Türklerde şehir ve mimarlık. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Cunbur, M. (1996). Selçuklu dönemi kadın hayratı. Erdem Dergisi, 9 (26), 585-620.
• Çimen, L. K. (2008). Türk töresinde kadın ve aile. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Çoruhlu, Y. (2017). Erken devir Türk sanatı İç Asya’da Türk sanatının doğuşu ve gelişimi. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Dalkıran, A. (2012). On yedinci yüzyıl Osmanlı Minyatürlerinde sıra dışı bir eğilim: müstehcenlik. İdil Sanat ve Dil Dergisi, 1(5), 112-131.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun sanatı. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları.
• Doğramacı, E. (1992). Türkiye’de kadının dünü ve bugünü. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Donuk, A. (1982). Çeşitli topluluklarda ve Türklerde aile. Tarih Dergisi, 33, 147-168.
• Esin, E. (1968a, 16 Mayıs). İslam’da kadının mevkii 1. Erişim adresi: http://tekesin.org.tr/islamda-kadinin-mevkii-1/
• Esin, E. (1968b, 18 Mayıs). İslam’da kadının mevkii 1. Erişim adresi: http://tekesin.org.tr/islamda-kadinin-mevkii-3/
• Esin, E. (1970). Bağdaş ve çökmek Türk töresinde iki oturuş şeklinin kadim ikonografisi. Sanat Tarihi Yıllığı, 3, 231-242.
• Esin, E. (1972). İslamiyet’ten Önce Orta Asya’da Türk resim sanatı. Türk Kültürü El Kitabı içinde (C.II, s. 186-311). Milli Eğitim Basımevi.
• Esin, E. (1991). Katun. Erdem Dergisi, 7 (20), 485-502.
• Gökalp, Z. (2017). Türk medeniyeti tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gömeç, S. (2006). Türk kültürünün ana hatları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Güler, İ. (1997). Kur’an’da kadın-erkek eşitsizliğinin temelleri. İslami Araştırmalar, X (4), 296-303.
• Gültepe, N. (2008). Türk kadın tarihine giriş Amazonlardan Bacıyan-ı Rum’a. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Günay, U. İslami dönemde Türk toplumunda kadının yeri ve önemi. Milli Folklor Dergisi, 6(46), 4-9.
• Gündoğdu, Hamza. (1979). Türk mimarisinde figürlü taş plastik (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Gündüz, A. (2012). Tarihî süreç içerisinde Türk toplumunda ve devletlerinde kadının yeri ve önemi. The Journal of Academic Social Science Studies, 5, 129-148.
• Haral, H. (2006). Osmanlı minyatüründe kadın (Levnî öncesi üzerine bir deneme) (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• İbeyekeva, Saule (2015). Göktürk devri Kazakistan kaya resimleri (Yayımlanmamış doktora tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• İnan, Abdulkadir. (1987). İkinci Pazırık Kurganı. Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 507-509.
• İzgi, Ö. (2014). Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Türk Tarih Kurumu.
• Kafesoğlu, İ. (2019). Türk milli kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Karpuz, H. & Eravşar, O. (Haz.). (2013). Büyük Selçuklu mirası: müzeler (C.1). Konya: Selçuklu Belediyesi.
• Kitabçı, Z. (1994). Abbasi hilafetinde Selçuklu hatunları ve Türk sultanları. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Kuban, D. (2012). Yapıtın kurtarılması için öneri. Hayat Ağacı Dergisi, 19, 50-55.
• Oruç, Z. (2020). Selçuklu dünyasında kadın. M. Hakman (Ed.), Prehistoryadan günümüze kadın içinde (s. 167-194). Ankara: Bilgin Kültür Sanat.
• Ögel, B. (1988). Türk kültürünün gelişme çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Özaydın, A. (2012). Ümmü’l Muktedir. İslam ansiklopedisi (C. 42, s. 326-327). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Potapov L. P. (1996). Etnografik verilerin ışığında eski Türklerin Tanrısı Umay (M. Duranlı Çev.). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 1(1), 213-233.
• Roux, J. P. (1990). Orta çağ Türk kadını (G. Yılmaz, Çev.). Erdem Dergisi, 6(18), 693-724.
• Salman, F. (2011). Tarihi Türk kumaş sanatı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Sümer, F. (1954). Eski Türk kadınları. Türk Yurdu, III (236), 191-194.
• Tellioğlu, İ. (2016). İslam öncesi Türk toplumunda kadının konumu üzerine. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 55, 209-224.
• Turan, O. (2019). Türk cihan hâkimiyeti mefkûresi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Uzun, N. (2009). Erken devir Türk sanatında kadın figürü (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Mimar Sinan Üniversitesi, İstanbul.
• Yabalak, H. (2019). Afrasyab duvar resimlerinin ikonografik çözümlemesi (Yayımlanmamış sanatta yeterlilik tezi). Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• Yetkin, S. K. (1965). İslam mimarisi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Yuvalı, A. & Demirci, H. (2021). Türk dünyasının ortak kültür tarihinde aile ve kadın. İstanbul: Selenge Yayınları.