EBÛ ALÎ EL-CÜBBÂÎ’NİN BAZI FIRKALARA YÖNELİK ELEŞTİRİLERİNDE ESAS ALDIĞI ÂYETLERİN TAHLİLİ -KİTÂBÜ’L-MAKÂLÂT ÖZELİNDE-

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 433 - 464, 31.12.2020

Mehmet Altuntaş

https://doi.org/10.30561/sinopusd.800159

Cited By: 1

Öz

Ebû Ali el-Cübbâî, Kitâbu’l-Makâlât adlı eserinde eleştiriye tabi tuttuğu fırkalar hakkında âyetlere atıf yaparak oldukça sert ifadeler kullanmıştır. Zira başta Haşviyye, Mürcie, Hâricî, Nâsıbîler ve İmâmiyye fırkalarını “şaşkın”, “sarhoş”, “mülhid”, “zındık” gibi keli-melerle eleştirmiştir. Bununla yetinmeyerek bazı bölümlerde âyetlere atıf yaparak bu mezhep mensuplarını küfürle itham etmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Cübbâî ese-rinde bazen kendi düşüncelerini temellendirmek bazen de muhataplarını eleştirmek için iki yüz altmış beş yerde âyetlere atıf yapmıştır. Özellikle Kur’ân âyetlerini yanlış yorumlayıp tahrif ettikleri, Kur’ân yerine uydurma hadisleri kullandıkları ve isrâilî rivâyetlere müracaat ettikleri için Haşviyye’yi pek çok yerde küfürle itham etmiştir. Ancak Ebû Ali el-Cübbâî, mensubu bulunduğu Mu‘tezîle’ye eserinde herhangi bir eleştiride bulunmamıştır. Aksine Hz. Osman’ın katli konusunda olduğu gibi onlarla aynı görüşü paylaşarak Hz. Osman’ın öldürülmesinin meşru olduğunu söylemiş ancak buna karşın Hz. Ali’nin masum olduğunu ve şehit edildiğini belirtmiştir. Makalemizde onun küfürle itham ettiği mezhepler hakkın-daki görüşlerini naklettikten sonra onlar için referansta bulunduğu âyetlerin bağlamlarını, muhataplarını, müfessirlerin bu âyetler hakkındaki açıklamalarını naklettik. Ancak bunu yaparken konu bütünlüğünün bozulmaması için zaman zaman müfessirlerin açıklamala-rını dipnotlarda gösterdik. Cübbâî, itikâdî fırkaları eleştirirken atıfta bulunduğu ayetlerin bir kısmında Kur’an’ın bütünlüğüne uygun isabetli eleştirilerde bulunmuştur. Ancak onun bazı âyetleri de bağlı bulunduğu mezhebin etkisinde kalarak tarafgir bir şekilde yorumla-dığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kur'ân, Tefsir, Ebû Ali el-Cübbâî, Kitabü'l-Makâlât, Mezhep

Kaynakça

• Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 1990.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Sa‘îd ‘Abdullâh b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, (Thk. Muhammed ‘Abdurrahmân el-Maraşlı), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut 1418. Barlak, Muzaffer, “İslâm İlim Tarihi İçinde Kelam Disiplininin Oluşum ve Gelişim Merha-leleri”, Kader Kelam Araştırmaları Dergisi, 2016, Cilt: XIV, Sayı: II, ss. 480-508.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed b. Mustafâ, İrşâdü’l-‘Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kitâbi’l -Kerîm, (Thk. Hâlid Abdülganî), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut-Lübnân 2010.
• Ferrâ, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Begavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân, (Thk. ‘Abdurrezzâk el-Mehdî), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut 1420.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. ‘Abdullâh b. Manzûr ed-Deylemî, Me‘âni’l-Kur’ân, (Thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî-Muhammed ‘Ali en-Neccâr-Abdülfettâh İsmâ‘îl Şelebî), Dâru’l-Mısriyye, Mısır ty.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed Tâhir, Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Dâru Sahnûn li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, Tunus ty.
• İbn ‘Atiyye, Ebû Muhammed ‘Abdülhak b. Gâlib b. ‘Abdirrahmân, el-Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, (Thk. ‘Abdusselâm ‘Abduşşâfî Muhammed), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1422.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed ‘Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, (Thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib), Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, Arabistan 1419.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. ‘Abdillâh b. Îsâ Muhammed b. el-Mürrî, Tefsîru’l-Kur’âni’l- ‘Azîm, (Thk. Ebû ‘Abdillâh Hüseyin b. ‘Ukkâşe - Muhammed b. Mustafa el-Kenz), el-Fârûku’l-Hadîse, Kâhire 2002.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ‘Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî, Garîbü’l-Kur’ân, (Thk. Sa‘îd el-Lihâm), yy., by., ty.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed, Zâdü’l-Mesîr fî ‘İlmi’t-Tefsîr, (Thk. ‘Abdurrezzâk el-Mehdî), Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrut 1422.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî, el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995.
• Kuşeyrî, ‘Abdülkerîm b. Hevâzin b. ‘Abdilmelik, Letâifü’l-İşârât, (Thk. İbrâhîm el-Besyûnî), el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmme li’l-Kitâb, Mısır ty.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen ‘Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, (Thk. es-Seyyid b. ‘Abdülmaksûd b. ‘Abdurrahîm), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2012.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî, Tefsîru Mukâtil b. Süleymân, (Thk. Ahmed Ferîd), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2003.
• Öztürk, Halil, “Kelâmî Fırkaların Tenkidinde Dil ve Üslûp: Abdülkâhir el-Bağdâdî Örneği’’, I. Uluslarası Din ve İnsan Sempozyumu “Dini, Dil ve İletişim”, 2019, ss. 541-553.
• Râzî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. ‘Ömer Fahruddîn, Mefâtîhu’l-Gayb, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut 1420.
• Rençber, Fevzi, “İslam Birliği İnşâsında Bir Engel Olarak Mezhep-Cemaat Taassubu ve Çözüm Yolları”, e-Makâlat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 2017, Cilt: X, Sayı: 1, ss. 77-102.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî, el-Keşf ve’l-Beyân ‘an Tefsîri’l-Kurʾân, (Thk. el-İmâm Ebî Muhammed b. ‘Âşûr), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut 2002.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. ‘Abdilcebbâr b. Ahmed el-Mervezî, Tefsîru’l-Kur’ân, (Thk. Yâsir b. İbrâhîm-Ğanîm b. Abbâs Ğanîm), Dâru’l-Vatan, Riyad 1997.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm, Bahru’l-‘Ulûm, yy., by., ty.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed. b. Eyyûb, el-Mu‘cemu’s-Sağîr, (Thk. Muhammed Şekûr Mahmûd), el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut 1985.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmiu‘l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, (Thk. Sıdkı Cemîl el-‘Attâr), Dâru’l-Fikr, Beyrut 2001.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, Sünenü’t-Tirmizî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen ‘Alî b. Ahmed b. Muhammed b. ‘Ali en-Nîsâbûrî, el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, (Thk. Safvân ‘Adnân Dâvûdî), Dâru’l-Kalem-ed-Dâru’ş-Şâmiyye, Beyrut 1415.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Ebû Ali Cübbâî”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, TDV Yayın-ları, İstanbul 1993. c. VIII, s. 99-102.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Yenda Yayınları, İstanbul 2001.
• Yılmaz, Orhan, İbn Kayyim el-Cevziyye (Hadis-Sünnet Anlayışı), Kitap Dünyası Yayınları, İstanbul 2019.
• Yılmaz, Orhan, Rivayetlerde Hz. Ali, Araştırma Yayınları, Ankara 2015.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî, Me‘âni’l-Kur’ân ve ‘İrâbihî, ‘Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. ‘Ömer b. Muhammed, el-Keşşâf ‘an Hakâiki Gavâmidi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’Te’vîl, Dâru’l-Kitâbi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1995.