ŞAH İSMAİL HATAYÎ’DE "KUTUP/MEHDİ” İNANCI

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 26, 30.06.2021

Mehmet Emin Bars

https://doi.org/10.30561/sinopusd.876841

Öz

Safevi Devleti’nin kurucusu olan Şah İsmail (1487-1524), aynı zamanda büyük bir sanatçıdır. Şiirlerinde “Hataî/Hatayî” mahlasını kullanan Şah İsmail, XVI. yüzyılın en önemli Azeri-Türk şairlerindendir. Şah İsmail’in kurduğu devlet, Şiilik temeli üzerine inşa edilen tarikat devletidir. Devlet heterojen bir yapıya sahiptir. Çeşitli milletlere mensup insanları bir arada tutmaya çalışan Şah İsmail, halkın mücadele heyecanını canlı tutmak için şiirlerinde kutup/mehdi inancını sürekli işlemiştir. Çünkü Şah İsmail için şiir, ideolojik mesajların verildiği bir araçtır. Divan’ının yanı sıra Dehnâme ve Nasihatnâme adlı bilinen eserlerinde de bu ideolojik tavır açık biçimde görülmektedir. Sanatının ayırıcı niteliği şiirlerinde bir propaganda vasıtası olarak kullandığı ideolojisidir. Şah İsmail hem halifeleri hem de şiirleri vasıtasıyla kendisini Anadolu’daki konar-göçer Alevi Türkmen halkına mehdi olarak tanıtmıştır. Şiirlerinde bir tarikat şeyhi/mürşidi olarak görülmüştür. Şah İsmail, Erdebil sufiliğinin yanı sıra Akkoyunlu hanedanının da varisidir. Uzun Hasan’ın torunu olması ona siyasi bir karizma da katmıştır. Soylu bir aileye mensubiyeti, seçkin dinî lider dedesi Şeyh Safiyüddin’in mirası, soyunu Hz. Peygamber’e (sav) dayandırması, karizmatik ve olağandışı kişisel özellikleri onun kutup/mehdi olarak görülmesini sağlamıştır. Şah İsmail iktidarı ele alıp tanrısal düzeni sağlayacaktır. Sosyal, siyasi, dinî kaosu sona erdirecektir. Şah İsmail’in çok kısa sürede büyük bir devlet kurmasını sağlayan en önemli nedenlerden biri de mehdilik iddiasıdır. Bu çalışmada Şah İsmail’in şiirlerinde kutup/mehdi inancının varlığı incelenmiştir. İncelemede Şah İsmail’in şiirleri esas alınmıştır. Şah İsmail’in kısa bir sürede ve çocuk denecek yaşta tahta geçmesinde, güçlü bir devlet kurmasında kutup/mehdi inancının etkisinin olup olmadığı araştırılmıştır. Şiirlerinde işlediği düşüncelerden yola çıkılarak Şah İsmail’in bu inancı siyasi güç kullanmada etkin biçimde kullandığı görülmüştür. Şah İsmail’in hayatı, içinde bulunduğu kültürel ortam, tasavvufun halk üzerindeki etkisi kutup/mehdi inancının halk üzerindeki tesirini arttırmıştır. Şah İsmail ile ilgili halk arasında efsaneler yaratılmış, mehdi olarak kabul edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şah İsmail, Safevi, Kutup, Mehdi, Şiir

Kaynakça

• Ateş, S. (2002). Kutub. TDV İslâm ansiklopedisi C. 26, Ankara: TDV Yayınları.
• Avcı, M. (2020). Šah İsmail als historische person. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9 (17), 129-140.
• Aydın, M. (2019). İslâmi gelenekte İsa-mesih inancı. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 14 (28), 241-259.
• Ayğan, F. (2019). Geleceğe dönük kurtarıcı beklentisinin apokaliptik temelleri: Mesih/mehdi tasavvuruna ilişkin bir analiz. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (2), 225-259.
• Baraç, M. (2019). Mehdilik inancının hicrî ı-ııı. asırlardaki tarihi seyri ve günümüz Türkiyesinde anlaşılma biçimleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Şanlıurfa: Har-ran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları.
• Fatiş, E. (2017). Mehdi, mesih, kutup ve abdal inançlarına eleştirel yaklaşım. Turkish Studies, 12 (16), 203-218.
• Fığlalı, E. R. (1982). Mesih ve mehdi inancı üzerine. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25 (1), 179-214.
• Glassen, E. (1971). Schah İsmail, ein mahdi der anatolischen turkmenen? Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 121, 61-69.
• Gölpınarlı, A. & Boratav, P. N. (2010). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Derin Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (1969). 100 soruda Türkiye’de mezhepler ve tarikatlar. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Görgün, T. (2011). Tecdid. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 40, İstanbul: TDV Yayınları.
• Gündüz, T. (2008). Safevîler. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 35, İstanbul: TDV Yayınları.
• Gündüz, T. (2010). Şah ismail. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 38, İstanbul: TDV Yayınları.
• Kaplan, D. (2008). Şiîliğin İran topraklarında egemenliği: Safeviler öncesi arka plan ve Sefevi dönemi şiîleştirme politikaları. Marife, 8 (3), 183-203.
• Kaplan, D. (2019). Yazılı kaynaklarına göre Alevîlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kuran-ı Kerim Meali. (2011). (Haz. H. Altuntaş & M. Şahin). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1999). Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler (xv.-xvıı. yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2010a). Türk ve Türkiye tarihinde İslam’ı çalışmak yahut ‘arı kovanına çomak sokmak’. Türkiye sosyal tarihinde İslam’ın macerası. İstanbul: Timaş Yayınları. 13-34.
• Ocak, A. Y. (2010b). Kutb ve isyan: Osmanlı mehdici (mesiyanik) hareketlerinin ideolojik arkaplanı üzerine bazı düşünceler. Türkiye sosyal tarihinde İslam’ın macerası. İstanbul: Timaş Yayınları. 44-56.
• Ocak, A. Y. (2010c). İbn-i Kemal’in yaşadığı xv. ve xvı. asırlar Türkiyesi’nde ilim ve fikir hayatı. Osmanlı sufiliğine bakışlar. İstanbul: Timaş Yayınları. 44-52.
• Ocak, A. Y. (2010d). Türkiye tarihinde siyasal otorite ve sûfî çevreler: genel bir analitik bakış (xııı.-xvıı. yüzyıllar). Osmanlı sufiliğine bakışlar. İstanbul: Timaş Yayınları. 71-110.
• Ocak, A. Y. (2010e). Evliya menakıbnameleri. Osmanlı sufiliğine bakışlar. İstanbul: Timaş Yayınları. 229-252.
• Oruç, M. C. (2016). Mehdilik düşüncesinin İslam mezheplerindeki yansıması. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öz, M. (2013). Zülfikar. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 44, İstanbul: TDV Yayınları.
• Sarıkçıoğlu, E. (1997). Dinlerde mehdi tasavvurları. Samsun: Sidre Yayınları.
• Sarıkçıoğlu, E. (2003). Mehdi. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 28, Ankara: TDV Yayınları.
• Temizkan, M. (2001). Hatayî’nin şiir dünyası. Yayımlanmamış doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uludağ, S. (2008). Ricalül-gayb. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 35, İstanbul: TDV Yayınları.
• Yavuz, Y. Ş. (2003). İslam inancında mehdi. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 28, Ankara: TDV Yayınları.
• Yavuz, Y. Ş. (2007). Nübüvvet. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 33, İstanbul: TDV Yayınları.
• Yıldız, M. A. (2018). Tasavvufta mehdilik. Turkish Studies, 13 (2), 653-667.
• Yılmaz Anıl, A. (2010). Şah İsmail-edebiyat. TDV İslâm Ansiklopedisi C. 38, İstanbul: TDV Yayınları.
• Yılmaz, A. (2001). Şah İsmail Hatâî divânı’nda dinî-tasavvûfî unsurlar. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.