Hulefâ-yi Râşidîn Döneminde İktâ Uygulamaları

Year 2020, Volume: 11 Issue: 25, 457 - 486, 15.12.2020

Abdulkerim Öner

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.794994

Abstract

İslâm öncesi dönemde Hicaz bölgesinde belirli bir devlet sistemi yoktu. Bunun için çeşitli amaçlarla halka dağıtılan toprak parçası anlamında kullanılan iktâ kavramından bahsedilemez. Bununla birlikte Hz. Peygamber zamanında bölge idari bir merkeze kavuşturulmuş ve topraktan verimli bir şekilde istifade etmek için girişimlerde bulunulmuştur. Sahipsiz topraklar muhacirler arasında taksim edilmiş ve tarıma kazandırılmıştır. Hz. Peygamber, halkın ihtiyaçlarını gidermek amacıyla çeşitli vesilelerle toprak iktâ etmiştir. Verdiği arazilerin büyük çoğunluğu ise iskân amaçlıydı. Bütün halkın istifade edeceği yerleri iktâ olarak vermekten kaçınmıştır. Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi’nde iktâ olarak verilen toprakların geneli, herhangi bir mülkiyetin söz konusu olmadığı mevât topraklar ve savâfî arazilerdi. Bu arazilerin verilme nedeni genel olarak fethedilen yerlerde yaşayanların gönüllerini İslamiyete ısındırmak, yeni şehirlerin kurulmasını teşvik etmek ve sınır boylarına yerleştirilen askerlerin ihtiyaçlarını karşılamaktı. Ayrıca hazineye gelir getirmesi amacıyla bazı araziler iktâ olarak dağıtılmış ve bunlar daha çok savâfî topraklardan verilmiştir. Gelir getirmesi amacıyla verlien arazilerin mülkiyet hakkı halifelerde olup tasarruf yetkisi araziyi iktâ olarak alanlara aitti. İşlemek amacıyla toprakları alanlar, şartlarını yerine getirdikleri müddetçe bu topraklar üzerinde hak sahibiydiler. Ancak bu toprakları üç sene atıl bırakıp ziraat yapmadıkları takdirde yöneticiler, bu arazileri ellerinden alıp başka kişilere veriyorlardı.

Keywords

İslâm Tarihi, Hulefâ-yi Râşidîn, İktâ, İskân, Savâfi, Ölü Arazi, İhyâ

Iqtā Applications in the Period of the Rashid Caliphs

Abstract

There was not any specific state system at hidjāz region before Islam. So it cannot be mentioned about Iqtā term that means distributed land between Muslim for specific aims. However, in the time of the Prophet, the region was brought to an administrative center. Attempts have been made to get maximum efficiency from the soil. Empty soils were divided among the immigrants and brought to agriculture. The Prophet took land on various occasions in order to meet the needs of the people. The vast majority of the lands it gave were for settlement purposes. He refrained from giving places where all the people would benefit. The lands that were given as Iqtā during the period of Rashid Caliphs savafi lands that were dead lands and lands that were not owned by any person. The reason for these lands was given to facilitate the Islamization of the conquered places in general, to encourage the establishment of new cities and to meet the needs of the soldiers placed at the border. In addition, some lands were given as Iqtā to bring income to the treasury and the sawafis are mostly composed of these lands. In return, the tax levied is usually the tithe tax, sometimes tribute tax has been levied. Ownership rights of the lands given were in the caliphs and the power of disposition belonged to those who acquired the land as Iqtā. Those who bought the land for cultivation were entitled to these lands as long as they fulfilled their conditions. However, if they left this land empty for three years, the caliphs would take these lands out of their hands and give it to the people they deem appropriate.

Keywords

Islamic History, Rasid Caliphs, Iqtā, Settlement, Savâfî, Dead Land, Ihyâ

References

• Akarsu, Murat. Hz. Osman. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Algül, Hüseyin. “Hadramut”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 7 Temmuz 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/hadramut
• Ali Muhammed Sallabi. II. Halife Hz. Ömer’in Hayatı, Şahsiyeti ve Dönemi. çev. Mehmet Akbaş. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Davud el-Belâzurî. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Mektebetü’l-Meârif, 1987.
• Bostan, İdris. “Akîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Mayıs 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/akik--medine
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed. el-Câmiʿu’s-sahîh. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2003.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Corci Zeydan. İslâm Uygarlıkları Tarihi. çev. Necdet Gök. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Demirci, Mustafa. “İktâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Nisan 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ikta
• Demirci, Mustafa. İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi. İstanbul: Kitabevi. 2003.
• Dûrî, Abdülazîz. “Enbâr”. Türkiye Diynet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Temmuz 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/enbar
• Dûrî, Abdülazîz. İlk Dönem İslam Tarihi. çev. Hayrettin Yücesoy İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
• Dûrî, Abdülazîz. İslam İktisat Tarihine Giriş. çev. Sabri Orman. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistâni el-Ezdî. Sünenu Ebî Dâvud. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâletu’l-Âlemiye, 2009.
• Ebû Ubeyd, Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellam. Kitâbü’l-emvâl. thk. Dr. Muhammed Ammare. Beyrut: Darü’ş-Şuruk, 1989.
• Ebû Yusuf, Ebû Yusuf Ya’kub b. İbrahim. Kitabü’l-harâc. Beyrut: Darü’l Ma’rife, 1979.
• Ebu Zehra, Muhammed Ebu Zehra. İslâmda Sosyal Dayanışma. çev. Ethem Ruhi Fığlalı-Osman Eskicioğlu. İstanbul: Yağmur Yayınları, 1976.
• Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Asru’l-hilâfeti’r-raşide. Riyad: Mektebetu’l-Ubeykân, 2009.
• Fayda, Mustafa. Allah’ın Kılıcı Halid b. Velid. İstanbul: İFAV Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Fayda, Mustafa. Hz. Ömer Zamanında Gayrimüslimler. İstanbul: MÜİF Yayınları, 1989.
• Hârisî, Cureybe b. Ahmed b. Sünyâh el-Hârisî. Fıkhu’l-iktisâdî li emîri’l-mü’minîn Ömer b. El-Hattâb. Cidde: Dâru’l-Endülüs, 2003.
• Hüseyin Ali ed-Dakûkî. “Hîre”. Türkiye Diynet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Temmuz 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/hire
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer el-Askalânî. el-İsâbe fi temyizi’s-sahabe. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Maârif, 1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî, Lisânü’l-ʿArab, Beyrut: Daru’l-Sadir, 1414/1993.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Menî ez-Zührî. Kitâbü’t-tabakâti’l-kebîr. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.
• İbn Şebbe, Ebu Zeyd Ömer b. Şebbe. Târîhu’l-medineti’l-münevvere. thk. Muhammed Şeltût. 4 Cilt. Cidde, 1399/1978.
• İbn Zebâle, Ebü’l-Hasen Muhammed b. el-Hasen b. Zebâle el-Medenî el-Mahzûmî. Ahbâru’l-Medine. çev. Fatih Mehmet Yılmaz. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbn Zenceveyh, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled, Kitâbu’l-emval. Riyad: y.y., 1986.
• İbnü’l-Esîr, İzzuddin Ebü’l Hasan Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târih. thk. Ömer Abdusselam et-Tedmirî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l Kitâbi’l Arabiyye, 1417/1996.
• İbrahim Muhammed, en-Nuzumu’l-maliyye fi’l-İslâm. Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1986.
• Kal’ac’ı, Muhammed Revvâs Kal’ac’ı. Mu’cemu lugati’l-fukahâ. Dâru’n-Nefâis, 1988.
• Kallek, Cengiz. Asr-ı Saâdet’te Yönetim-Piyasa İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Kayaoğlu, İsmet. İslâm Kurumlar Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2. Basım, 1985.
• Kettânî, Muhammed Abdulhay Kettânî. et-Teratibu’l-idâriyye. 2 Cilt. Beyrut,: Darü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, ts.
• Kureyşî, Gâlib b. Abdulkâfî. Evveliyâtu’l-fâruk fi’l-idâreti ve’l-kadâ. Beyrut: Müessesetu’l- Kutubi’s-Sekâfiyye, 1990.
• Lapıdus, Ira M. İslâm Toplumları Tarihi. çev. Yasin Aktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Mannan, Muhammad Abdul. İslâm Ekonomisi Teori ve Pratik. çev. Bahri Zengin-Tevfik Ömeroğlu. İstanbul: Fikir Yayınları, 1980.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Mâverdî. el-Ahkâmü’s-sultaniyye. Kahire: Darü’l-Hadis, 2006.
• Muhammad Hamidullah. el-Vesâiku’s-siyâsiyye. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi, 1997.
• Muhammed Hamidullah. İslam’da Devlet İdaresi. çev. Hamdi Aktaş İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Muhammed Hamidullah. İslâm Peygamberi: (Hayatı ve Faaliyeti). çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İmaj Yayınevi, 2003.
• Muṣṭafá Sibāʻī. İslâm Sosyalizmi. çev. Yaşar Nuri Öztürk. İstanbul: Yeni Boyut, 2010.
• Nezih Hammâd. Mu’cemu’l-mustalehâti’l-mâliyyeti ve’l-iktisâdiyyeti fi’l-luğati’l-fukahâ. Dımeşk,: Dâru’l-Kalem, 2008.
• Oğuzay, Fatih. Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Tarım Kültürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Oğuzay, Fatih. Hz. Peygamber Döneminde Tarım Kültürü. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Ömer, Ahmed Muhtâr Abdulhamid. Mu’cemu’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-Muâsıra. 4 Cilt. Kahire: Alemu’l-Kutub, 2008.
• Ömerî, Abdulaziz b. İbrahim. el-Vilayetu ala’l-buldan fi asri’l-hulafâi’r-raşidîn. Riyad: Dâru İşbiliyâ, 2001.
• Özdemir, Mehmet Nadir. Hz. Peygamber Döneminde Ganimet Uygulamaları. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Rânâ, İrfan Mahmut Rânâ. Hz. Ömer Döneminde Ekonomik Yapı. çev. Ahmet Koç. İstanbul: Bir Yayıncılık, 1985.
• Reyyis, Muhammed Ziyâüddîn. el-Harâc ve’t-tanzimü’l-mâliyye fi’d-devleti’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1969.
• Sadr, Muhammed Bakır es-Sadr. İktisâdunâ. b.y.: el-Mecmeu’l-İlmiyye, 1408.
• Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Abdillâh, Vefâʾü’l-vefâ bi-ahbâri dâri’l-Mudtafâ. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419/1987.
• Sıddıkî, Selim A. İslâm Devletinde Mali Yapı. çev. Rasim Özdenören. İstanbul: Fikir Yayınları, 1968.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Bedevîlikten Hadârîliğe Kufe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Hz. Osman Dönemindeki Ekonomik Krizin Garnizyon Kentlere Etkisi-Kufe Örneği”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2003), 63-86.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir es-Suyûtî. Mu’cem mekâlîdi’l-ulum fi’l-uudud ve’r-rusûm. thk. Muhammed İbrahim. Kâhire: Mektebetu’l-Âdâb, 2004.
• Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusûl ve’l-mulûk. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Yahya b. Âdem. Kitâbü’l-harâc. Kahire: Darü’l-Şuruk, 1987.
• Ya‘kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh el-Ya‘kūbî. Kitâbü’l-büldân. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Yakut, Ebu Abdullah b. Abdillah. Mu’cemü’l-buldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1977.
• Yeniçeri, Celal. İslâm İktisadının Esasları. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1980.
• Yeniçeri, Celal. İslâm’da Devlet Bütçesi. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1984.