Shahristānī’s Method of Using Ḥadīth in Mafātīh al-Asrār

Year 2023, Issue: 32, 36 - 60, 15.09.2023

Abdulalim Demir

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1243080

Abstract

Shahristānī, who is one of the leading scholars and administrators of his time, has written works in many fields. Despite this, he did not gain fame with his identity of Tafsir and Hadīth as much as he gained fame with his identity of Kalam and the History of Sects. This is due to the fact that his identity as a mufassir and muhaddis is not mentioned much in classical literature. Scholars who work in many fields, especially mufassirs, benefit from the science of hadīth, Islam’s second main source. While the mufassir explains the verses, the jurist makes istinbāt, the theologians explain the principles of belief, and the linguist brings examples of the rules of language and makes use of the hadīths. Mufassirs are aware of the importance of referring to hadiths when explaining verses. As a matter of fact, almost all tafsir books, regardless of their type, contain hadīth narrations. In this respect, like every commentator, Shahristānī tries to include the narrations that help explain the verses in his Tafsir. When his works are examined, it is seen that he did not write any work on the sciences of hadīth and hadīth. This is because he concentrates his ideas and thoughts on the issues of kalam, philosophy, history of religions and sects. Despite this, his tafsir called Mafātīh al-Asrār has many aspects that concern the field of hadīth along with other Islamic sciences. Shahristānī, who combines many features of the narration, insight, and isrārī tafsir method in his work, follows a unique method in his book. While explaining the verses, he explains the deep dimensions of the verses under the headings of Esrār, after conveying opinions by using the sources available in the century he lived in, the reason for the revelation, the relationship between the verses, parable, fiqh, recitation, syntax, lexicon and meaning. He explains verses and hadīths in a bidirectional way such as faith-infidelity, believer-infidel, zahir-batin. In addition to the verses and hadīths, he also benefits from the opinions of many scholars. Sometimes he gives the names of the people whose opinion he cites, and sometimes uses expressions such as a group of companions, people of the Qur'an, scholars of the ummah, and some scholars “said so”. In addition to the sahih hadīths that serve his thought, he also cites many Hasen, weak hadīths, and hadīths whose sources cannot be identified. However, he does not make any evaluations about the authenticity of the hadīths he uses, and he rarely cites the source. He also includes narrations in unknown forms such as hukiye and ruviye without specifying any source. When the academic studies on Shahristānī and his works are examined, it is seen that almost no studies is conducted to emphasize his hadīthist identity. Therefore, the fact that no study has been done on Shahristānī's method of using hadīth in Mafātīh al-Asrār makes it necessary to deal with the subject in a fundamental way. Because the epistemological value of the hadīths he uses to justify his views affects the validity of his views. In this context, the main question of the study is, "How is the method of Shahristānī in using and interpreting hadīths in Mafātīh al-Asrār?", since each interpreter follows a unique method while processing the hadīths in his book. To reveal this, it is tried to find answers to questions such as “What are the main sources of the hadīths used in the work?” and “How are the hadīths used by Shahristānī in terms of authenticity?” After determining the sources of the hadīths, he used, the method of using and interpreting the hadīth, accompanied by examples from his work in question, and the authenticity of the hadīths used are mentioned. As a result of these, the interest and knowledge of the mufassir on hadīth, the method of using hadīth, and the strengths, and weaknesses of his work in terms of the hadīth science are revealed with a general evaluation and efforts are made to make some proposals to the reader on the subject. In the final analysis, it is possible to say that Shahristānī is in the category of lax Transmitter in the hadīth, based on Mafātīh al-Asrār.

Keywords

Hadīth, Tafsir, Shahristānī, Mafātīh al-Asrār, Method.

Şehristânî’nin Mefâtîhu’l-Esrâr’da Hadis Kullanma Yöntemi

Abstract

Yaşadığı dönemin önde gelen âlimlerinden ve yöneticilerinden olan Şehristânî birçok alanda eser yazmıştır. Buna rağmen kelam ve mezhepler tarihi kimliğiyle olduğu kadar tefsir ve hadis hüviyeti ile şöhret bulmamıştır. Bu durum klasik literatürde onun müfessir ve muhaddis kimliğinden fazla söz edilmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. İslam’ın ikinci ana kaynağını oluşturan hadis ilminden, başta müfessirler olmak üzere pek çok alanda çalışma yapan âlimler faydalanmaktadırlar. Müfessir âyetleri açıklarken, fakîh hüküm istinbât ederken, kelamcılar inanç esaslarını açıklarken, dilci dil kurallarına örnekler getirirken hadislerden yararlanmaktadır. Tefsirciler, âyetleri açıklarken hadislere müracaat etmenin önemin farkındadırlar. Nitekim türü ne olursa olsun hemen hemen bütün tefsir kitaplarında hadis rivayetleri yer almaktadır. Bu doğrultuda her müfessir gibi Şehristânî de âyetlerin açıklanmasına yardımcı olan rivayetlere tefsirinde yer vermeye gayret göstermektedir. Te’lifleri incelendiğinde onun hadis ve hadis ilmiyle ilgili hiçbir eser yazmadığı görülmektedir. Bu, onun fikir ve düşüncelerini daha çok kelâm, felsefe, dinler ve mezhepler tarihi meseleleri üzerinde yoğunlaştırmasından kaynaklanmaktadır. Buna rağmen onun Mefâtîhu’l-esrâr ismini taşıyan tefsirinin diğer İslâmî ilimlerle birlikte hadis alanını da ilgilendiren birçok yönü bulunmaktadır. Tefsir metodolojisinde serdedilen rivayet, dirâyet ve işrârî tefsir metodunun birçok özelliğini eserinde mezceden Şehristânî, kitabında kendisine has bir yöntem izlemektedir. Âyetleri açıklarken yaşadığı asırdaki mevcut kaynaklardan, sebeb-i nüzûl, âyetler arası münasebet, kıssa, fıkıh, kıraat, nahiv, lügat ve meâni açısından yararlanarak görüşler aktardıktan sonra âyetlerin derin boyutlarını esrâr başlıklarında açıklamaktadır. Âyet ve hadisleri; imân-küfür, mü’min-kâfir, zâhir-bâtın gibi çift yönlü olarak izah etmektedir. O, âyet ve hadislerin yanı sıra birçok âlimin görüşünden de yararlanmaktadır. Görüş sahiplerinin ismini kimi zaman tek tek vermekte kimi zaman da onların yerine bir grup sahâbî, Kur’ân ehli, ümmetin âlimleri, bazı âlimler “şöyle dedi” gibi ifadeler kullanmaktadır. Düşüncesine uygun olan sahih hadislerin yanı sıra hasen, zayıf ve kaynakları tespit edilemeyen çokça hadisi eserinde aktarmaktadır. Ancak kullandığı rivayetlerin sıhhatiyle ilgili hiçbir değerlendirmede bulunmadığı gibi hadislerin kaynağını da çok nadir belirtmektedir. Ayrıca herhangi bir kaynak belirtmeden hukiye, ruviye gibi meçhul kalıplarla da rivayetlere yer vermektedir. Şehristânî ve eserleri üzerinde yapılan akademik çalışmalara bakıldığında onun hadisçi kimliğini öne çıkaran çalışmaların neredeyse hiç yapılmadığı görülmektedir. Dolayısıyla Şehristânî’nin Mefâtîhu’l-esrâr’da hadis kullanma yöntemi özelinde bir çalışmanın yapılmamış olması, konunun esaslı bir şekilde ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Zira görüşlerini temellendirmek için kullandığı hadislerin epistemolojik açıdan değeri ilgili görüşlerinin muteber olup olmamasını etkilemektedir. Bu kapsamda her müfessir hadisleri kitabında işlerken, kendisine has bir yöntem izlediğinden çalışmanın temel sorusu, “Şehristânî’nin Mefâtîhü’l-Esrâr’da hadis kullanma ve yorumlama yöntemi nasıldır?” şeklindedir. Bunu ortaya koymak için “eserde kullanılan hadislerin temel kaynakları nelerdir?” “Şehristânî’nin kullanmış olduğu hadisler sıhhat bakımından nasıldır?” gibi sorulara yanıt aranmaya çalışılmaktadır. Bu çalışmada, söz konusu eserinden örnekler eşliğinde kullandığı hadislerin kaynakları, hadis kullanma ve yorumlama yöntemi tespit edildikten sonra kullanılan hadislerin sıhhat yönüne değinilmektedir. Bunların sonucunda müfessirin hadise ilgi ve vukufiyeti, hadis kullanma yöntemi, hadis ilmi açısından kuvvetli ve zayıf yönleri genel bir değerlendirmeyle ortaya konulmakta ve konuyla ilgili okuyucuya bazı tekliflerde bulunulmaktadır. Son tahlilde Mefâtîhu’l-esrâr’dan hareketle Şehristânî’nin hadiste mütesâhil kategorisinde yer aldığını söylemek mümkündür.

Keywords

Hadis, Tefsir, Şehristânî, Mefâtîhu’l-esrâr, Metod.

References

• Abdurrezâk, Ebû Bekir b. Hemmâm b. Nafi‘ el-Himyerî es-San‘ânî. el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-A‘zami. Beyrut, 1403.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• Arpa, Recep. “Mefâtîhu’l-Esrâr ve Mesâbîhu’l-Ebrâr Adlı Tefsirin Şehristânî’ye Aidiyeti Meselesi”. Usul İslam Araştırmaları 27/27 (2017), 19-48.
• Arpa, Recep. “Şehristânî’nin Mefâtîhu’l-esrâr Adlı Tefsirinde Şahsî Mushaflar ve Sûre Tertipleri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 38 (01 Aralık 2017), 45-87. https://doi.org/10.26570/isad.346788
• Beyhakî, Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyn el-. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• Beyhakî, Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyn el-. Şuʿabü’l-îmân. thk. Ebû Hâcer Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-. el-Behru’z-zehhâr el-me‘ruf bi müsnedi’l-Bezzâr. thk.
• Mahfuzurrahman Zeynullah, Âdil b. Sa’d, Sabrî Abdulhâlik. 13 Cilt. Beyrut: Muessetu Ulumi’l-Kur’ân, 1. Basım., 2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tevki’n-Necât, 1. Basım., 1422.
• Çurak, Halil. Abdülkerîm Şehristânî’nin Kelâmî Görüşleri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Demir, Abdulalim. Şehristânî’nin Mefâtîhu’l-Esrâr Adlı Tefsirindeki Yöntemi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘as b. İshâk b. Beşîr b. Şeddâd b. ‘Amr el- Ezdî es-Sicistânî. Sünen. thk. Şuayb Arnavût - Muhammed Kâmil Karabellî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâle el-‘Âlemiyye, 1. Basım., 2009.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Müsnedü Ebû Ya‘lâ el-Mevsilî. thk. Hüseyîn Selim Esed. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 2. Basım., 1990.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Muhammed b. Abdillah. el-Müstedrek ala’s-sahîhayn ve bi zeylihi et-Telhîs li’l-Hâfız ez-Zehebî. thk. Yûsuf Abdurrahmân Ma’reşî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Ali b. Ebi Bekr el-. Mecmeu’z-zevâid ve menbeu’l-fevâid. thk. Hüsâmuddîn el-Kudsî. Kâhire: Mektebetü’l-Kudsî, 1994.
• İbn ’Adiy, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî du’efâi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Muavved. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdirrahman. ’Ulûmu’l-hadîs. thk. Usâme el-Belhî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2010.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân el-. el-Muğnî ʿan hamli’l-esfâr fi’l-esfâr fî tahrîci mâ fi’l-İhyâʾi mine’l-ahbâr. thk. Eşref b. Abdülmaksûd Ebû Muhammed. Riyâd: Mektebetü’t-Taberiyye, 1. Basım., 1995.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Musannef. thk. Muhammed ‘Avvâme. Beyrut: Dâru’l-Kıble, 1. Basım., 2006.
• İbn Hacer el-Askalânî, Hâfız Ahmed b. Ali. Lisânü’l-mizân. thk. Abdulfettah Ebû Gudde. Beyrut: Mektebetü’l-Matbuâti’l-İslâmiyye, 2002.
• Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme b. Ca‘fer el-. Müsnedü’ş-Şihâb. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Beyrut: Müesesetü’r-Risâle, 1. Basım., 1985.
• Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmiu’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî, İbrahim Atfeyiş. Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh el-Asbahî el-Yemenî. Muvattâ. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. Ebû Zâbî, 1. Basım., 2004.
• Mayer, Toby. “Şehristânî’ye Göre Kur’ân’ın Sırları: Bir Ön Değerlendirme”. çev. Mehmet Kaya. Milal ve Nihal 5/1 (2008), 93-140.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn el-. Feyzu’l-kadîr şerhu’l-câmi’i’s-sağîr. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım., 1982.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyîn b. Hacâc el-Kuşeyrî en-Neysâburî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbakî. Beyrut: Dâru İhyâi Kütübi’l-‘Arabiyye, 1. Basım., 1991.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb en-. Kitâbü Süneni’l-Kübrâ. thk. Şuayb Arnavût. 12 Cilt. Beyrut: Müesesetü’r-Risâle, 1. Basım., 2001.
• Öztürk, Mustafa. “Mefâtîhu’l-Esrâr Adlı Kur’an Tefsiri Bağlamında Ebü’l-Feth eş-Şehristânî’nin Mezhebî Kimliği Üzerine Bir İnceleme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (2012), 1-41.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirin Hâlleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. basım., 2016.
• Râzî, Seyyid. Nehcü’l-belâğa. çev. Kadri Çelik. İstanbul: Kevser Yayınları, 3. Basım., ts.
• Rençber, Zeynep. Ebu’l-feth Muhammed eş-Şehristânî’de Mu’tezile ve Kolları. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm eş-. Tefsîru’ş-Şehristânî Mefâtîhu’l-esrâr ve mesâbîhu’l-ebrâr. thk. Muhammed Ali Âzerşeb. 2 Cilt. Tahran: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsât li’t-Turâsi’l-Mahtût, 1. Basım., 2008.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed et-. el-Mu’cemü’l-evsat. thk. Târık b. ’Ivedillah ve Abdulmuhsin b. İbrahim. Kâhire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed et-. el-Mu’cemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım., 2000.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleyman b. Dâvud b el-Cârûd el-Fârisî et-. Müsnedu Ebî Dâvâd et-Tayâlisî. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cize: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1999.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ Ebû Îsâ es-Sulemî. el-Câmi‘u’s-sahih sünenü’t-Tirmizî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 7 Cilt. b.y.: y.y., 1968.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: İFAV, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 61. Basım., 2021.