THE PETROGLYPHS OF THE TURKIC AND MEDIEVAL PERIOD AT TAMGALY

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 3, 503 - 527, 22.11.2020

Mehmet Kutlu

https://doi.org/10.30692/sisad.695661

Öz

TAMGALI’DA GÖKTÜRK DÖNEMİ VE ORTAÇAĞ PETROGLİFLERİ

Öz

Kazakistan Cumhuriyetinin eski başkenti Almatı’nın yaklaşık 160 km kuzeybatısında Tamgalı Vadisinde Orta Asya Türk Tarihi ve Sanatı açısından çok önemli kaya resimleri bulunmaktadır. Tamgalı Petroglifleri 2004 yılında UNESCO Dünya Mirası listesine kabul edilmiştir. Sayıları 5000’i bulan petrogliflerin yaklaşık 300 adeti Ortaçağ dönemine tarihlenmektedir. Ortaçağ petroglifleri arasında atlı ve bayraklı savaşçı figürleriyle dikkat çeken Göktürk dönemi betimlemeleri bulunmaktadır. Göktürk dönemi petroglifleri gerek konu gerekse teknik özellikleri nedeniyle diğer dönemlerden bazı farklılıklar göstermektedir. Bu döneme özgü üslupta yapılan petroglifler Göktürk Devletinin yıkılması sonrasında da sürdüğü tespit edilmiştir. Çeşitli yayınlarda, Göktürk dönemi petroglifleri 6. Yüzyıl ile 10. Yüzyıl arasında tarihlenmektedir. Bu tarihi çerçeve belirlenmesinde Tamgalı bölgesinin 10. Yüzyılda İslamlaştığı ve İslam’la birlikte yörede tasvir yasağının ortaya çıktığı gibi gerçekçi olmayan varsayımlardan hareket edilmiştir. 2017 yılı Ağustos ayında Tamgalı vadisine düzenlemiş olduğumuz araştırma ve inceleme gezisi sonucunda söz konusu tarihi çerçevenin yanlış olduğu görülmüştür. Her ne kadar yörenin İslamlaşması 10. yüzyılda tamamlanmış olsa da tasvir yasağı uygulamasının Tamgalı petrogliflerine bir etkisi gözlenmemektedir. Bu makalede Göktürk döneminde petrogliflerde ortaya çıkan yeni konu ve üslup özelliklerinin 13. Yüzyılın ilk çeyregine kadar yani Moğol İstilasına kadar sürdüğü görüşü doğrulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Güney Kazakistan, Tamgalı, Ortaçağ, Göktürk Dönemi, Petroglifler

Kaynakça

• Alimkulov, E.B. ve Jeleznyakov, B.A. (2013) Tanbaly. Almatı: Effekt Baspası.
• Baypakov, K. M., Maryaşev, A. N. ve Potapov, S. A. (2006), Tamgalı petroglifleri, Almatı.
• Hudyakov, Yu. S. (1980), Voorujeniye eniseyskih kırgızov VI-XII vv, Novosibirsk, Nauka.
• Hudyakov Y.S. (1997). Voorujeniye koçevnikov Yujnoy Sibiri i Sentralnoy Azii v epohu razvitogo srednevekovya. Novosibirsk. İAE SORAN.
• İbekeyeva,S.(2015), Göktürk Dönemi Kazakistan Kaya Resimleri. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlamamış Doktora Tezi.
• Kazakistan Cumhuriyeti Hükümeti, Tamgalı Petroglifleri UNESCO Aday Dosyası, (2003).
• Kisilev, S. V. (1951), Drevnyaya istoriya Yujnoy Sibiri, Moskva, İzd-vo Akademii nauk SSSR.
• Kubarev, V.D. (2001),”Syujetı ohotı i voinı v drevnetyurkskih petroglifah Altaya”, AEAE, Novosibirsk, No. 4, s. 95-107.
• Maksimova, A. G. (1958), “Naskal’nıye izobrajeniya iz uçel’ya Tamgalı”, Vestnik Akademii nauk KazSSR, N.9, Almatı, s. 108-110.
• Maksimova, A. G., Ermolayeva, A. S. ve Maryaşev, A. N. (1985), Naskal’nıye izobrajeiya uroşiça Tamgalı, Al’bom, Alma-Ata.
• Margulan, A. H. (2003), Soçineniya 3-4, Almatı .
• Maryashev, A. N. (1997), Petroglyphs of South Kazakhstan and Semirechye, Almatı.
• Maryaşev, A. N., Ermolayeva, A. S. ve Motov, Y. A. (1979), “Novıye petroglifı uroçişa Tamgalı”, Vestnik AN KazSSR, Almatı, No.8, s. 50-54.
• Medoev, A. G. (1979), Gravyurı na skalah. Sarı-Arka, Mangışlak, , Alma-Ata, Jalın.
• Potapov, S.A. (2007), Drevniye svyatiliçe Karakır, Almatı
• Rogojinski, A. E. (1994), “Arheologiçeskiy kompleks epohi bronzı uroşiça Tamgalı”, Avtoref. Dis. kand. nauk, Almatı.
• Rogojinski, A. E. (2001), “İzobrazitel’niy ryad petroglifov epohi bronzı uroşiça Tamgalı”, İstoriya i arheologiya Semireç’ya, Vip.2, Almatı, s.7- 44.
• Rogojinski, A. E. (2010), “Novıye nahodki pamyatnikov drevnetyurkskoy epigrafiki i monumental’nogo iskusstva na yuge i vostoke Kazahstana”, Rol’ nomadov v formirovanii kul’turnogo naslediya Kazahstana, Nauçnıye çteniya pamyati N.E. Masanova, Sb. Mat-ov Mejd. Nauç. Konf. Almatı, Print-S, s. 329-344.
• Rogojinski, A. E. (2011), Petroglifı arheologiçeskogo landşafta Tamgalı, Almatı.
• Rogojinski, A. E. (2012), “Tamgi-petroglifı srednevekovıh koçevnikov Kazahstana: itogi noveyşih issledovanii i perspektivı dal’neyşego izuçeniya”, İstoriko-kul’turnoye nasledie i sovremennaya kul’tura, Almatı, s. 91-104.
• Rogojinski, A. E. ve Kızlasov, İ. L. (2004) “Drevnetyurkskaya runiçeskaya nadpis’ iz uroçiça Tamgalı (Semireç’ya)”, KSİİMK, No. 4, s. 41-46.
• Rogojinski, A. E., Aubekerov, B. J. ve Sala, R. (2004), “Pamyatniki Kazahstana”, Pamyatniki naskal’nogo iskusstva Çentral’noy Azii, Almatı, s. 45-92.
• Samaşev, Z. S. (1992), Naskal’nıye izobrajeniya Verhnego Priirtiş’ya, Almatı.
• Samaşev, Z. S. (1998), “Odejda i priçeski srednevekovıh nomadov Çentral’noy Azii po dannım petroglifov”, Kul’tura evraziiskih stepey vtoroy polovinı I tıs. n.e. (voprosı hronologii), Samara, s. 406-423.
• Samaşev, Z. S. (2006), Petroglifı Kazahstana, Almatı, Öner.
• Samaşev, Z. S. (2008), “Naskal’nıye izobrajeniya drevnego Kazahstana”, Kazakstan tarihı men madenietinin ulken atlası, Almatı, Abdi, s. 112-113.
• Samaşev, Z. S. (2011), “Syujetı Drevnetyurkskih gravyur”, Çetvertoy mejdunarodnoy tyurkologiçeskiy kongress, Turkestan, s. 277-287.
• Samaşev, Z. S. (2012), Jetisu jartas suretteri. Bayanjürek, Astana.
• Samaşev, Z. S. (2013), Köne Türki grafikası, Astana.
• Samaşev, Z. ve Nurmuhanbetov, B. (2011), “Jetisu jartas suretteri. Bayanjürek”, Voprosı arheologii Kazahstana, Vıp. 3, Almatı, s. 74-105.
• Samaşev, Z., Çjan So Ho, Bokovenko, N. ve Murgabayev, S. (2011), Rock Art of Kazakhstan, Almatı.
• Samaşev, Z., Baytiley, D. ve Kurmankulov, J. (2013), Terekti Auliye petroglifteri, Astana.