Türk Bilmecelerindeki İpuçlarının Anlamsal ve Yapısal Boyutları Üzerine Bir İnceleme

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 263 - 274, 30.04.2025

Recep Demir

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1612127

Abstract

Öz
Bilme ve bilmediğini öğrenme arzusu insan hayatının temel amaçlarından biridir. Bu arzu bireyin hayatını anlama ve anlamlandırma çabasının bir sonucudur. Bilme ve öğrenme arzusunun başlıca motivasyon kaynağı ise meraktır. Merak eden bir birey öğrenme ve bilme hedefiyle araştırma ve sorgulamaya başlamaktadır. Bilgi, insanı diğerlerinden öne çıkarmakla beraber günümüz toplumunda daha da değerli hale getirmiştir. Bu noktada bilmeceler, bilginin insana dolaylı yoldan, bir soru kalıbının içine gizlenerek ve çözenin maharetine bağlı olarak sunulduğu; Türk halk edebiyatının anonim bir edebî türü olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilmece ile muhatap olmak, sorulanı (bilinmeyeni) çözme arzusuyla şekillenen bir zihin egzersizidir. Hemen her milletin tarihinde yer alan bilmeceler, ait olduğu toplumun gelenek- görenek, örf- adet, inanç, değer yargıları ve yaşayış gibi kültürel kodlarını da barındırmakla birlikte, aynı zamanda toplumun zekâ kıvraklığını, hayal gücünü, hazırcevaplılığını, yaratıcı zekâsını da gösteren bir ölçüt niteliğindedir. Bilmeceler, sahip oldukları estetik değerin yanı sıra rekabete dayanan bir bilgi yarışması ve eğitici-öğretici bir oyun olma işlevlerini de yerine getirmektedir. Bilmeceyi basit sorulardan ayıran başlıca özelliği geleneksel olmasıdır. Bu geleneksel yapısıyla masal, destan, halk hikâyesi gibi diğer birçok edebî türün de bir parçası olabilen bilmeceler hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Yapılan bu çalışmalar içerisinde bilmecelerin tasnifi konusunda da birçok farklı fikir ortaya atılmıştır. Bu durumun oluşmasında bilmecelerin yapı ve şekil açısından birbirinden farklılaşması, konu çeşitliliği, subjektifliği, cümle düzeni, manzum-mensur oluşu, aynı bilmecenin birden çok cevabının olabilmesi gibi birçok özelliği etkili olmaktadır. Bu çalışmada da bilmecenin tasnifine yönelik, türün asli unsurları olan soru ve cevabın her ikisine de odaklanarak, cevabın soru kalıbına gizlenme yolları yani ipuçları üzerine bir inceleme yapılmıştır.

Keywords

bilmece, ipucu, soru, cevap, tasnif

A Study On The Semantic And Structural Dimensions Of Clues In Turkish Riddles

Abstract

Abstract
The desire to acquire knowledge and learn the unknown is the primary purposes of human life. This desire stems from the effort to understand life and is driven by curiosity. A curious person embarks on research and questioning to learn and understand. Knowledge not only distinguishes individuals from others but also makes them more valuable in society. It can be presented either directly or indirectly. At this point, riddles emerge as an anonymous literary genre in Turkish folk literature; where knowledge is presented indirectly, concealed within a question pattern, and dependent on the solver's skill. Engaging with riddles is a mental exercise shaped by the desire to solve the unknown. Riddles, present in the history of nearly every nation, carry the cultural codes of the society they belong to, such as traditions, customs, beliefs, values, and lifestyles. They also serve as a measure of a society's intelligence, imagination, quick wit, and creative thinking. Beyond their aesthetic value, riddles function as competitive games and educational tools. What distinguishes riddles from simple questions is their traditional nature.
Riddles can be part of other literary genres like fairy tales, epics, and folk stories. Various studies have explored riddles, proposing different ideas regarding their classification. Riddles vary in structure, form, subject diversity, poetic or prose style, and the possibility of having multiple answers. This study focuses on classification of riddles, examining the essential elements of the genre—question and answer—and exploring how the answer is concealed within the question, offering clues to the solver.

Keywords

Riddle, Clue, Question, Answer, Classification

References

• Abraham, Roger D. ve Dundes, Alan (2007). “Bilmeceler”. Çev. Ezgi Metin. Millî Folklor. 19(73): 118-126.
• Aça, Mehmet (2013). “Tıva Bilmeceleri”. Türk Halk Edebiyatı İncelemeleri, Saim Sakaoğlu Armağanı. Ed. Metin Ergun. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 121-139.
• Balta, Elif Emine (2013). “Bilmecelerin Dil-Düşünme Bağlamında Eğitimdeki Yeri ve Önemi”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 8(1): 891-899.
• Başgöz, İlhan (1993). Türk Bilmeceleri I-II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Buchoff, Rita (1996). “Riddles: Fun with Language across the Curriculum”. The Reading Teacher. 49(8): 666-668.
• Büyükokutan Töret, Aslı (2018). “Bilmecelerin Oluşum ve Aktarımında Yeni Bir Ortam: Bilmece Siteleri”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. 11(23): 32-49.
• Çevik, Mehmet (2016). “Sözlü, Yazılı ve Elektronik Kültür Ortamlarında Bilmeceden Bulmaca ve Bilgi Yarışmasına Dönüşüm”. Folklor/Edebiyat. 22(86): 109-126.
• Elçin, Şükrü (1989). Türk Bilmeceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Harries, Lyndon (1971). “The Riddle in Africa”. The Journal of American Folklore. 84(334): 377-393.
• Karadavut, Zekeriya (2006). “Kırgız Bilmeceleri”. Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan. Ed. Ali Berat Alptekin. Konya: Kömen-SOTA Yayınları, 481-514.
• Karademir, Fevzi (2008). “Halk Bilmecelerinin Oluşum ve Biçimlenmesindeki Etkenler Üzerine”. Akademik Bakış. 14: 1-18.
• Kaya, Doğan (2004). Anonim Halk Şiiri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Koz, Sabri (1990). Bilmece Bildirmece. İstanbul: Dost Kitaplar.
• Köktürk, Şahin (2005). “Çocuklara Şiirin, Felsefenin ve İmgesel Dünyanın Kapılarını Açan Tür Bilmeceler”. Hece Dergisi. Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı: 104-105.
• Maranda, Elli Köngäs (1976). “Riddles and Riddling: An Introduction”. The Journal of American Folklore. 89(352): 127-137.
• Önal, Mehmet Naci (1997). “Dobruca Türkleri’nin Bilmeceleri”. Folklor/Edebiyat. 10: 83-107.
• Şimşek, Esma (2003). “Bilmeceler”. Türk Dünyası Edebiyat Tarihi III. Cilt. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 222-250.
• Taylor, Archer (1943). “The Riddle”. California Folklore Quarterly. 2(2): 129-147.
• Tezel, Naki (2004). Türk Halk Bilmeceleri. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Türkyılmaz, Dilek (2007). Türk Dünyasında Bilmece. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Türkyılmaz, Dilek (2009). “Masal Bilmece İlişkisi Bağlamında Türk Masallarında Bilmece Unsurları”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 10(10): 155-163.
• Yangil, Muharrem Kürşad ve Kerimoğlu, Caner (2014). “Bilmecelerin Eğitimdeki Yeri ve Önemi”. Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 4(2): 341-354.
• Yardımcı, Mehmet (2002). Başlangıcından Günümüze Halk Şiiri Aşık Şiiri Tekke Şiiri. Ankara: Ürün Yayınları.