On Altıncı Yüzyıl Şiraz Tezhip Üslûbu Üzerine Değerlendirme

Year 2024, Volume: 33 Issue: 2, 655 - 677, 31.12.2024

Ayşe Zehra Sayın

https://doi.org/10.29135/std.1494902

Abstract

Fars idari bölgesindeki tarihî ticaret yolu üzerindeki konumuyla önemli bir yerleşim yeri olan Şiraz, elimize ulaşan kaynaklardan İncûlular Dönemi’nden itibaren çok sayıda yazmanın üretildiği önemli bir sanat merkezi olmuştur. Türkmenlerin himayesindeki şehir, 1503 yılında Safevilerin eline geçerek Türkmen valiler tarafından yönetilmiştir. Bu dönemde bölgede çok sayıda tezhipli eserler hazırlanmıştır. Çalışmamız kapsamında seçmiş olduğumuz Şiraz’da üretilmiş veya Şiraz’da üretildiği tahmin edilen eserler ışığında söz konusu yüzyıl içerisinde bölgede uygulanan tezhip üslûbu ortaya konmaya çalışılmıştır. Dönemin tezhip üslûbunun daha iyi kavranabilmesi adına tezhipli sayfalar (zahriye, serlevha, unvan, hâtime) başlıklar hâlinde incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Ayrıca tezhipli alanlarda kullanılan cedvel-iç pervaz, motif, tığ ve renk özellikleri de detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Çalışma kapsamında incelenen tezhipler sonucunda söz konusu yüzyılın tezhip özelliklerinin belirtilmesinin yanı sıra yüzyıl boyunca bölgede değişen tezhip üslûbu da tespit edilmiş ve örnekleriyle açıklanmıştır. Gerçekleştirilen inceleme ve araştırmalar sonucunda yüzyılın ilk yarısı tezhiplerinde Türkmen etkisiyle sade bir üslûbun uygulandığı, yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise kompozisyon, motif ve renk özellikleri itibariyle daha yoğun tasarım ve renkli bir uygulama tercih edildiği tespit edilmiştir.

Keywords

On Altıncı Yüzyıl, Şiraz, Tezhip, Tezyinat, Üslûp

Supporting Institution

NEÜ BAP KOORDİNATÖRLÜĞÜ

Project Number

201452001

Thanks

Bu çalışma, Prof. Dr. Ahmet Çaycı ve Doç. Dr. Şehnaz Biçer danışmanlığında Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk İslam Sanatları Bilim Dalı’nda 2021 yılında tamamlanan “Safevi Dönemi Şiraz Üslûbu Edebî Eserlerin Tezhip Analizi (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi)” adlı doktora tezinden üretilmiş ve Necmettin Erbakan Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü tarafından 201452001 numaralı doktora tez projesi olarak desteklenmiştir. İlgili birime çok teşekkür ederim.

Evaluation on the Sixteenth Century Shiraz Illumination Style

Abstract

Shiraz has long been a pivotal settlement along the historical trade route within the administrative boundaries of Fars. Historical records indicate its emergence as a prominent hub of artistic creation during the era of the Injuids, where a plethora of manuscripts were meticulously crafted. With the support of Turkmen rulers, Shiraz fell under the governance of the Safavids in 1503, overseen by Turkmen governors. This period witnessed a flourishing commercial activity in Shiraz, fostering the production of diverse manuscripts encompassing calligraphy, illumination, miniature painting, and bookbinding. In the scope of our study, we have endeavored to explore the illumination style prevalent in Shiraz during the specified century, drawing insights from selected artworks either originating from or attributed to the city. To facilitate a nuanced understanding of the illumination practices of the era, illuminated pages zahriye (the illumination on the back of the first page of a book), serlevha (symmetrical double-page illumination), the unvan (heading’s illumination), and the hâtime (epilogue’s illumination) have been scrutinized and evaluated under distinct categories. Additionally, further elements such as cedvel-iç pervaz (frames with inner decoration), motifs, tığ (a light ornament in the outer space of the manuscripts), and color palettes utilized in illuminated sections have been meticulously examined as subcategories. Through this investigation, we not only aim to delineate the distinctive characteristics of illumination during the specified century but also to trace the evolution of illumination styles in the region over time, substantiated with illustrative examples. It is observed that in the majority of literary works produced in the Shiraz region, the zahriye illumination is not present. However, zahriye illumination is found in copies of the Qur’an. The facing double-page zahriye illuminations are designed as medallion and full-page illuminations. The layout of the serlevha illumination is found not only on the first page where the text begins but also in the middle section of the Qur’an corresponding to Surah Al-Kahf as seen in Shiraz manuscripts, in the supplication for completion of the Qur’an, and in the pages of a falnâme (fortune telling). The serlevha illumination comprises the inner area, interior border, and exterior border sections. In the inner area layout, besides the conventional division of the text’s surroundings into horizontal and vertical segments, it is observed to be adorned with geometric and floral motifs. While the hatime illumination found at the end of manuscripts was modestly applied in literary works, in Qur’anic manuscripts, it is observed in both modest forms and elaborate full-page or marginal embellished designs. Through conducted examinations and research, it has been determined that during the first half of the century, a simple style influenced by Turkmen aesthetics prevailed in illuminations, while from the second half of the century onwards, there was a preference for more intricate designs and vibrant color schemes in terms of composition, motifs, and colors. The Turkmen-era illumination style persisted until the mid-century, with the emergence of the Safavid Shiraz style beginning in the 1520s through new artistic endeavors. This evolving style notably made its mark, particularly in the latter half of the century. Notable features of the second half of the century include an increase in the dimensions of Shiraz manuscripts, a rise in the number of illuminated pages, an expansion in color choices, and the use of precious pigments.

Keywords

Sixteenth Century, Shiraz, Illumination, Decoration, Shiraz School

Project Number

201452001

References

• Akimushkin, O. F. ve Ivanov, A. A. (1979), The Art of Illumination, The Arts of the Book in Central Asia, (ed. Basil Gray), London: Serindia Publications, 35-58.
• Bağcı, S. (1993), Takdim Minyatürlerinde Farklı Bir Konu: Süleyman Peygamber Divanı, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 35-53.
• Baysal, A. F. (2010), Mushaf Tezyinatının Tarihî İçindeki Gelişimi. Marife, 10 (3), 365-385.
• Bilgin, O. (2011). Temellük ve Tesâhüb Kaydı. TDV İslam Ansiklopedisi (C.40, 411-412) İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Birol, İ. A. (2008). Türk Tezyini sanatlarında Desen Tasarımı Çizim Tekniği ve Çeşitleri, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Birol, İ. A. (2012). Tezhip. TDV İslam Ansiklopedisi (C.41, 61-62) İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Chester Beatty. (2024.) The Ruzbihan Qur’an. URL: https://viewer.cbl.ie/viewer/image/Is_1558/6/LOG_0000/ (Erişim: 27.03.2024)
• Çağman, F. ve Tanındı, Z. (1979). Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri, İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası.
• Derman, F. Ç. (2009), Halkârî Tezyinat, Hat ve Tezhip Sanatı, (ed. Ali Rıza Özcan), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 505-523.
• Diyanet, (2024a). İsra Suresi. Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an*ı kerim Tefsiri. URL: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C4%B0sr%C3%A2-suresi/2117/88-89-ayet-tefsiri (Erişim: 18.04.2024)
• Duran, G. (2009). Serlevha. TDV İslam Ansiklopedisi (C.36, 567-569) İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Duran, G. (2018), Mushafların Bezenmesinde Nısfü’l-Kur’an Tezhibinde Sayfa Düzeni, Social Sciences Studies Journal, 4 (21), 3128-3140.
• Farhad, M. ve Retting, S. (Ed.). (2018), Kur’ân Sanatı Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Hazineleri, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Gündüz, T. (2008). Safeviler. TDV İslam Ansiklopedisi (C.35, 451-457) İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• James, D. (1992). After Timur: Qur’ans of the 15th and 16th Centuries The Nasser D.Khalili Collection of Islamic Art, New York: Oxford University Press.
• Khalili Collections. (2024). URL: https://www.khalilicollections.org/islamic-arts/ (Erişim: 21.03.2024)
• Robinson, B.W. (1967). Persian Miniature Painting from Collections in the British Isles, London: HMSO Publications.
• Robinson, B.W. (1979), Painter-Illuminators of Sixteenth-Century Shiraz, Iran, 17, 105-108.
• Smithsonian Institution. (2024). URL: https://ids.si.edu/ids/deliveryService/full/id/FS-7422_05 (Erişim: 21.03.2024)
• Özgüdenli, O. G. (2010). Şîraz. TDV İslam Ansiklopedisi, (C.39, 182-184) İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Tanındı, Z. (2009), Başlangıcından Osmanlı’ya Tezhip Sanatı, Hat ve Tezhip Sanatı, (ed. Ali Rıza Özcan), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 243-281.
• Uluç, L. (1999), Ottoman Book Collectors and Illustrated Sixteenth Century Shiraz Manuscripts, Revue des Mondes Musulmans et de la Méditerranée: Livres et Lecture dans le Monde Ottoman,87(88), 85-107.
• Uluç, L. (2006). Türkmen Valiler Şirazlı Ustalar Osmanlı Okurlar XVI. Yüzyıl Şiraz El Yazmaları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Uluç, L. (2014), Zülkadirli Şiraz Valilerin Son Döneminden Resimli Bir Yusuf ve Züleyha Nüshası, Nurhan Atasoy’a Armağan, (ed. M. Baha Tanman) İstanbul: Lale Yayıncılık, 386-421.
• Wright, E. (2013). The Look of the Book Manuscript Production in Shiraz 1303-1452, Washington D.C.: University of Washington Press.
• Wright, E. (2018). Lapıs and Gold Exploring Chester Beatty’s Ruzbihan Qur’an, Chester Beatty Library Dublin, İrlanda: Chester Beatty.