Kanonik Sanat Tarihini Sorgulamak: Müreccel Küçükaksoy ve Mukaddes Saran’ı Tarihe Kaydetmek

Year 2024, Volume: 33 Issue: 2, 721 - 759, 31.12.2024

İlkay Canan Okkalı , Elif Dastarlı

https://doi.org/10.29135/std.1495206

Abstract

1920’li yılların sonlarından itibaren sanatçı-yazarlar, 1940’lı yıllardan itibaren de sanat tarihçileri tarafından yazılan Türk modern sanat tarihi, modernleşme paradoksunu ana eksen olarak belirleyen bir anlatı üzerine kurulur. Bu sanat tarihi yaklaşımında, belirli modernist estetik üslupları ve belirli konuları esas alan sanatçılar öne çıkarılırken hiyerarşik bir anlatı kurulur, pek çok sanatçı “modern” olarak saptananın dışında bırakılır ve kronolojik anlatıya dahil edilmez. Söz konusu kanonik sanat tarihsel yaklaşımın en önemli dışlayıcı yönü ise sanatçı kadınlara dairdir. Akademik eğitim alsa da profesyonel olarak üretmeyi sürdürmenin kadınlar için çok zor olduğu bir tarihsellikte olumsuz koşullara rağmen üretebilen kadınların da kanonik sanat tarihi anlatısına kaydedilmemiş olması, sanatçı kadınların adeta unutulmasına yol açmıştır. 1940’lı yıllardan itibaren üreten iki isim, Müreccel (Duygu/Duyguer/Özsever) Küçükaksoy (1916-2008) ve Mukaddes (Erol) Saran (1923-1995) da Türk modern sanat tarihinde yer verilmeyen, isimleri günümüze yaygın biçimde ulaşamayan sanatçılar olmuştur. Bu makale, erkek sanatçıları önceleyen ve kadınları dışlayan sanat ortamını ve sanatta belirli üslup ile konuları esas alan, böylece portre, manzara, çiçek ve hayvan resimleri gibi konu repertuarında üreten sanatçı kadınları dışlayan mekanizmayı, iki sanatçı kadını araştırarak sorgulamaktadır. 20. yüzyıl Türk sanatının kanonik tarihi, feminist epistemik adaletsizlik ürettiği iddiasıyla tartışılmaktadır. Makalenin amacı, Küçükaksoy ve Saran’ı sanat tarihine hak ettikleri gibi kaydetmek ve başka türlü bir sanat tarihi yazımının mümkün olduğunu ileri sürmektedir. Dolayısıyla çalışma, Küçükaksoy ve Saran’ın sanatçı olma yolculuklarında nasıl bir tutumla karşılaştıkları, sanatlarını üretmede hangi dinamiklerin rol oynadığı ve sanat tarihi kanonunun dışında bırakılma sebeplerine odaklanmaktadır.

Keywords

sanatçı kadın, Müreccel (Duygu/Duyguer/Özsever) Küçükaksoy, Mukaddes (Erol) Saran, Türk resim sanatı, sanat tarihi kanonu

Thanks

Arşivini açarak sanatçının bilgilerini paylaşan Müreccel Küçükaksoy’un oğlu Yusuf Küçükaksoy’a ve Mukaddes Saran’ın kardeşi Sema Erol Ulcay’a teşekkür ve şükranlarımızı sunarız.

Questioning Canonical Art History: Recording Müreccel Küçükaksoy and Mukaddes Saran in History

Abstract

This article examines the lives and art of two women artists, Mukaddes Saran and Müreccel Küçükaksoy, as subjects, while deciphering the canon of Turkish modern art history. Saran and Küçükaksoy preferred mostly figurative work, distancing from the debates of figurative-non-figurative painting opposition of the 1950s in Turkey. The friendship that began at the Istanbul State Academy of Fine Arts between the two artists continued until the end of their lives with a feminist solidarity akin to sisterhood, and they probably influenced each other both in terms of subject matter and technique. Both Küçükaksoy and Saran primarily worked about portrait and landscape in a naturalistic style, with Saran’s expressive style becoming more prominent in later years. However, both artists’ chosen subjects and overall styles are outside the canon of “modern Turkish art.” Since the late 1920s, - male- artist-writers, and since the 1940s, art historians, have written Turkish modern art history, setting the paradox of modernization as the main axis and hierarchically placing both the modernist style and the modernist male artist at the top. The article emphasizes how this art history has created epistemic injustice against women. On the other hand, this study draws attention to the reasons that led many academically educated women artists in Turkey, especially Küçükaksoy and Saran, to focus on subjects such as portrait and still life and work in a naturalistic style until the rise of contemporary art. Certainly, this situation is a natural consequence of reasons such as the responsibility of women artists for home and family care, the lack of professional time to devote to art in their daily lives, the absence of their own studios, the inability to access live models, and the lack of active engagement with the global art scene, which are available to men but are lacking for women. The efforts of Küçükaksoy and Saran to exist within these unequal artistic conditions are attempted to be understood and recorded in the article, thus drawing attention to the conditions that position women artists not as professionals in the art scene but rather as “artists interested in art as a hobby.” In a biographically based art history writing, it is essential to question whether the personalities, families, friendships, experiences, traumas, etc., of the artists, and even their characters, relate to their works and contribute to art history writing. Therefore, the article not only limits itself to recording the life stories of Küçükaksoy and Saran and examining their works but also attempts to determine their positions within the teacher-student relationships, classmate friendships, studio partnerships, and collaborations in joint exhibitions during the periods they worked. It is evident that women artists have strived to exist and create under challenging conditions in every period of art history. However, the article suggests that art history should go beyond merely emphasizing these hardships in women artists lives, and the article itself claims to be a writing of art history that breaks the canonical narrative.

Keywords

woman artist, Müreccel (Duygu/Duyguer/Özsever) Küçükaksoy, Mukaddes (Erol) Saran, Turkish painting art, art history canon

References

• Adil, F. (25 Şubat 1947), Türk Ressamlar ve Heykeltraşlar Sergisi. Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• Altar, C. M. (1946), “Sanat Dünyası: Resim Sergileri Çoğalıyor”, Ülkü, S.107, 22.
• Anonim. (30 Mart 1944), “Resim Ve Heykel”, Akbaba Gazetesi, S.4
• Anonim. (11 Eylül 1950), “Resim Kronikleri”, Yeni İstanbul Gazetesi, 4.
• Anonim, (28 Haziran 1985). “Bir Portre Ressamının Sergisi” (yayın yeri yok), Müreccel Küçükaksoy, 1994, İstanbul: Kaan Grafik içinde, 26.
• Anonim. (6 Haziran 1983), Haftanın Sanat Çizelgesi, Cumhuriyet Gazetesi, 5.
• Anonim. (1991). Mukaddes Erol Saran’ın Kişisel Resim Sergisi. Skylife, S.12, 82.
• Anonim (1992). Yirminci Yüzyılın İlk Yarısında Türk Kadın Ressamlarından sergi broşürü (metin Tomur Atagök), İstanbul: Yüksel Sabancı Kültür Merkezi Yıldız Üniversitesi.
• Artun, D. (2021). Ben, Sen, Onlar Sanatçı Kadınların Yüzyılı, İstanbul: Meşher Sergi Kitabı.
• Atallah, N. (2021). “Have there really been no great women artists? Writing a feminist art history of modern Egypt”, Ceren Özpınar ve Mary Kelly (Ed.), Under the skin: Feminist art and art histories from the middle East and North Africa today. Oxford University Press, 11-25.
• Berk, N. ve Turani, A. (1981). Çağdaş Türk Resim Sanatı Tarihi, cilt 2, İstanbul: Tiglat Yayınları.
• Beykal, C. (2006). “Türk Sanatında Kadın ve Kadın Sanatçılar Üzerine”, söyleşi Ahu Antmen-Esra Aliçavuşoğlu, Sanat Tarihi Araştırmaları, Dosya: Sanat ve Kadın, Sezer Tansuğ Vakfı, Sayı 1, 137-152.
• Bilişik, H. (1983). “Mukaddes Saran Sergisinden İzlenimler”, Sanat Çevresi, Haziran 1983.
• Bozis, S. ve Uslu Sinanlar S. (haz.). (2019). İvi Stangali: Ressamı Hatırlamak, İstanbul: YKY.
• Bozis, S. (2019). “Hatıralardaki İvi Stangali ve Defterleri”, Sula Bozis ve Seza Sinanlar Uslu (haz.), İvi Stangali: Ressamı Hatırlamak, İstanbul: YKY, 45-96.
• Broude, N. & Garrard, M. D. (Ed.). (2018). The Expanding Discourse Feminism and Art History. New York, Londra: Routledge.
• Cumhuriyet. (5 Eylül 1942), Erişim: https://www.Gastearsivi.Com/Gazete/Cumhuriyet/1942-09-05/4. Erişim Tarihi: 20.10.2023.
• Çakmakoğlu Kuru, A. ve Kakan, E., (2020). “Çağdaş Türk Resim Sanatında Dışavurumcu Portre Ve Otoportrelerde Mukaddes Saran”, İdil, 71, 1115–1127.
• Dastarlı, E. (2021). Yan Kapıdan Girenler: Modern Türk Resminin Analizi, İstanbul: Hayalperest.
• Dastarlı, E. (2021). Sanatın Tozunu Almak: Gündelik Hayat ve Feminist Sanat, Sanat Tarihi Dergisi, 30/2, Ekim|October, 1221-1243. doi: https://doi.org/10.29135/std.942992
• Dastarlı, E. & Cin, F. M. (2023). Feminist Art in Resistance: Aesthetics, Methods and Politics of Art in Turkey. (1 ed.). Cham: Palgrave Macmillan.
• Dolmacı, S. (2006), 1939-1950 Yılları Arasında Devlet Resim Ve Heykel Sergileri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Facebook. URL: https://www.facebook.com/RessamMureccelKucukaksoy, (Erişim Tarihi: 20.10.2023)
• Facebook - A. Müreccel Küçükaksoy, Naşit Erasoğlu, 1953. Naşit Erasoğlu Koleksiyonu. URL: https://www.facebook.com/RessamMureccelKucukaksoy ), (Erişim Tarihi: 20.09.2023)
• Facebook - B. Müreccel Küçükaksoy, Handan Şardağ portresi (İDOB Solist Soprano). Nildan Atsız Koleksiyonu. URL: https://www.facebook.com/RessamMureccelKucukaksoy), (Erişim Tarihi: 20.09.2023)
• Facebook - C. Müreccel Küçükaksoy, Mukaddes-Nuri Saran’ın Erenköy’deki Evinin Arka Bahçesinde Müreccel ve Mukaddes, 1960-65 yılları. URL: https://www.facebook.com/RessamMureccelKucukaksoy (Erişim Tarihi: 20.04.2024)
• Facebook - D. Müreccel Küçükaksoy, Bahçede Kitap Okuyan Kız, (Zuhal Emiroğlu Orug koleksiyonu). URL: https://www.facebook.com/RessamMureccelKucukaksoy (Erişim Tarihi: 15.04.2024)
• Fricker, M. (2007). Epistemic Injustice: Power and The Ethics of Knowing. New York: Oxford University Press.
• Germaner, S. (1994). Müreccel Küçükaksoy. İstanbul: Kaan Grafik
• Germaner, S. (1997). Müreccel Küçükaksoy Sergi Kataloğu. İstanbul: İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Sanat Galerisi.
• Gökpınar, S. (Mayıs 1986). “Gençlik Sanat Galerisinde Müreccel Küçükaksoy Sergisi”, Sanat Olayı; Müreccel Küçükaksoy, 1994, İstanbul: Kaan Grafik içinde, 27.
• Gören, A. K. (1998). Destek Reasürans Koleksiyonu. İstanbul: Destek Reasürans Sanat Galerisi Yayını.
• Güneş, S. (16 Şubat 1959). “Ressam Müreccel Küçükaksoy”, Sanat Dünyası 1959; Müreccel Küçükaksoy, 1994, İstanbul: Kaan Grafik içinde, 24-25.
• Güreli, N. (1981). “Ana Oğul Aynı Orkestrada Çalıyor”, Milliyet 1981, Müreccel Küçükaksoy, 1994, İstanbul: Kaan Grafik içinde, 28-30.
• Güven, S ve Oltan, A. (Haz.) (2010). 1939-2010: 70 Yıl Anısına Devlet Resim ve Heykel Sergileri Kataloğu, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü.
• İnankur, Z. (2014). Osmanlı Resminde Kadın Figürü. Nurhan Atasoy’a Armağan, Tanman B.M. (Ed.), İstanbul: Lale Yayıncılık, 203-212.
• Kıyak, H. (22 Mart 2018), Sinekemani Nuri Duyguer’in Arşivine Dair. Türk Müziği Eleştiri Anakronik. URL: https://www.anakronik.org/sinekemani-nuri-duyguer-ve-arsivine-dair/ . Erişim Tarihi: 07.04.2024.
• Nochlin, L. (2008). Neden Hiç Büyük Kadın Sanatçı Yok? Sanat/Cinsiyet: Sanat Tarihi ve Feminist Eleştiri (Çev. ve Ed. Ahu Antmen), İstanbul: İletişim Yayınları, 119-159.
• Okkalı, İ.C. (2018). Güzin Duran: Eşinin Gölgesinde Bir Kadın Ressam. Sanatın Gölgedeki Kadınları, (Der.: Ö. Belkıs ve D. Kankaytsın), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 444-456.
• Okkalı, İ.C. (2020), “Harika (Şazi Sirel) Lifij; Sanatçı Kişiliği ve Resimleri Üzerine”, Art-Sanat, 14, 273–296. DOI:10.26650/artsanat.2020.14.0011.
• Özsezgin, K. (1982). Çağdaş Türk Resim Sanatı Tarihi. cilt 3, İstanbul: Tiglat Yayınları.
• Özsezgin, K. (1990). Çağdaş Türk Resim Sergisi. Bursa: Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı.
• Özsezgin, K. (2010). Görsel Sanatçılar Ansiklopedisi. İstanbul: Doruk Yayıncılık.
• Parker, R. & Pollock, G. (1981). Old Mistresses: Women, Art And Ideology. Londra ve New York: I.B.Tauris.
• Pollock, G. (2008). “Modernlik ve Kadınlığın Mekânları”, Antmen A. (Ed.), Sanat-Cinsiyet: Sanat Tarihi ve Feminist Eleştiri, (2.bs), İstanbul: İletişim Yayınları, 187-251.
• Saçli, E. (2016), “1980’li Yıllarda İstanbul’da Sanat Galericiliği ve Çağdaş Türk Sanatına Etkileri”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Kültür Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Salt. Erişim: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/190584 ), Erişim Tarihi: 26.04.2024.
• Salt. Erişim: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/39479), Erişim: Tarihi: 26.04.2024.
• SALT Archives. Müreccel Küçükaksoy ve modeli opera sanatçısı Handan Şardağ, Kadıköy Gençlik Kitabevi Galerisi, 1959-1960. URL: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/10776 (Erişim Tarihi:10.12.2023)
• SALT Research - a. URL: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/190584 (Erişim Tarihi: 26.04.2024.)
• SALT Research - b. URL: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/39479 (Erişim Tarihi: 26.04.2024.)
• Sancar, S. (2014). Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti - Erkekler Devlet, Kadınlar Aile Kurar. 3. Baskı. İstanbul: İletişim.
• Sungur R. (Yay. Haz.) (2007). Mukaddes Saran, 8 Aralık 2007-12 Ocak 2008 sergi kataloğu İstanbul: Artium Sanat Evi.
• Tansuğ, S. (2012). Çağdaş Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ulcay, S. (2007). Mukaddes Saran, 8 Aralık 2007-12 Ocak 2008 sergi kataloğu İstanbul: Artium Sanat Evi.
• Üstünipek, Ş. (2009). 1936-1950 Yılları Arasında Güzel Sanatlar Akademisi: Léopold-Lévy Ve Atölyesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yazıcı, F. (27 Temmuz 1981), “Bir Portreci ve Peyzajları”, Şey, 7.