Adilcevaz Ulu Camii; Mimari Özellikleri ve Tarihi Süreçte Dönüşümü

Year 2025, Volume: 34 Issue: 1, 347 - 371, 14.07.2025

Ayşe Esin Kuleli

https://doi.org/10.29135/std.1616784

Abstract

Doğu Anadolu’da Van Gölü’nün kuzeyinde, sahilden Süphan Dağı’nın eteklerine doğru meyilli bir arazi üzerinde Bitlis iline bağlı olarak kurulan Adilcevaz ilçesinde, farklı kültürel katmanlara ait mimari miras niteliği taşıyan kültürel varlıklar bulunmaktadır. Adilcevaz Kalesinin güneyinde inşa edilen Adilcevaz Eski/ Ulu Camii, miras niteliği taşıyan bu anıtsal yapılardan birisidir. Yapının ilk inşa tarihi ile yapan ve/ veya yaptıran kişiye ait kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, araştırmalar farklı iki görüşün olduğunu ortaya koymaktadır. Bu bağlamda, çalışma kapsamında farklı yazarlar tarafından camiye ilişkin yapılan araştırmalardan ve literatürden gelen bilgiler, yerinde yapılan belgeleme ve inceleme sonuçları ile birlikte değerlendirilmiş, yapının mimari niteliği dönemsel kullanımlarla karşılaştırmalı olarak incelenmiş, yapının tarihi süreçteki değişimi tartışılmıştır. Bu çalışma, bölgedeki en erken camilerden biri olarak kabul edilen ve kesin inşa tarihi bilinmeyen Adilcevaz Ulu Camii’nin mimari özelliklerini analiz etmeyi; araştırma sürecinde elde edilen veriler ve üretilen belgeler doğrultusunda yapının geçirdiği dönüşüme ilişkin geliştirilen önerileri akademisyenler ve araştırmacılarla paylaşmayı amaçlamaktadır.

Keywords

Adilcevaz Ulu Camii, Bitlis tarihi yapıları, Selçuklu mimarisi, Sahınlı cami planı, Kronolojik öneri

Thanks

Araştırma çalışmasına, arşivlerindeki önemli belgeleri paylaşarak katkı veren Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Bitlis Vakıflar Bölge Müdürlüğü'ne teşekkür ederim. Ayrıca yapının mimarlık tarihi ve sanat tarihi açısından değerlendirilmesi sürecinde tartışma ortamı sağladığımız Çiğdem Başkan ve Şule Pfeiffer Taş'a değerli görüşleri ve katkıları için minnettarım.

Adilcevaz Grand Mosque; Architectural Features and Its Transformation Through History

Abstract

Located in Adilcevaz, a district of Bitlis province in Eastern Anatolia, on sloping terrain stretching from the shore of Lake Van towards the foothills of Mount Süphan, the region is home to cultural assets that represent architectural heritage from various cultural layers. One of these monumental structures is the Adilcevaz Eski/Ulu Mosque, situated south of the Adilcevaz Castle.
Although definitive information about the mosque’s initial construction date and its builder or commissioner is unavailable, research has revealed two differing views on its origin. In his 1971 study, Tuncer noted that the mosque’s original three-aisled plan scheme served as a prototype for some structures in Erzurum and Bitlis, highlighting its significance. Later, in his 1992 publication, Yaşa initially dated the mosque to the 14th-15th centuries but, referencing Tuncer’s work, suggested that “considering the mosque’s plan scheme as a precursor to three-aisled mosques seen in Erzurum and Bitlis, it could be dated to the Seljuk period.” During research conducted by Uluçam on the Adilcevaz Grand Mosque, partially erased construction inscriptions were deciphered, which, although not definitively confirming the mosque’s exact construction date, indicated that the structure was built before the 14th century. Based on these findings, Uluçam dated the mosque to the 12th century (Ahlatshah period).
During research, it was concluded that the Adilcevaz Grand Mosque was originally constructed in the 12th century with a three-aisled plan in its initial phase and was later expanded with the addition of two more aisles on the western side, resulting in a five-aisled structure.
In other words, in its first construction phase, the mosque was designed with three aisles running perpendicular to the qibla wall. The central aisle, which housed the mihrab and served as the main prayer space, was built wider and higher than the two narrower aisles flanking it. In subsequent periods, the mosque was expanded. The most significant evidence supporting this view is the presence of a dilatation joint, still visible in the structure and identifiable in old photographs. However, due to later repairs, this joint has become less apparent at first glance. The joint appears as a thin line on the southern façade, between the second window from the western edge and the window near the mihrab wall.
This trace within the structure is the strongest indication that the mosque initially had a three-aisled plan. This evidence is further supported by architectural comparisons with other structures of the same period and region. The Adilcevaz Grand Mosque gains significance in terms of the architectural development and interactions of the region, as its three-aisled plan is considered a prototype for some structures in Erzurum and Bitlis.
In this context, this study evaluates information from previous research and literature by various authors on the mosque, along with findings from on-site documentation and analysis. The architectural qualities of the structure are examined comparatively in the context of its periodical usage, and the changes the mosque underwent throughout history are discussed.
This study aims to analyze the architectural characteristics of the Adilcevaz Grand Mosque—one of the earliest known mosques in the region, whose exact date of construction remains uncertain—and to present proposals concerning the transformation of the structure, based on the data collected and the documentation generated throughout the research process, for the benefit of fellow scholars and researchers.

Keywords

Adilcevaz Grand Mosque, Bitlis historical buildings, Seljuk architecture, Hypostyle mosque plan, Chronological proposal

References

• Adilcevaz ilçesinin Van Gölü Havzası üzerinde konumu (1924). Harita Genel Müdürlüğü, https://www.harita.gov.tr/urun/bitlis-fiziki-il-haritasi/
• Arık, O. (1971). Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı, Ankara 1971.
• Aslanapa, O. (1990). Türk Sanatı –Başlangıcından Beylikler Devri Sonuna Kadar- Cilt I-II, Ankara.
• Aslanapa, O. (1991). Anadolu’da İlk Türk Mimarisi,v Başlangıcı ve Gelişmesi, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Bakırer, Ö. (1976). Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Ankara.
• Baş, G. (2002). Bitlis’teki Mimari Yapılarda Süsleme, Bitlis.
• Boran, A. (1994). Van Gölü Çevresindeki Tek Kubbeli Camilerin Türk Sanatındaki Yeri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Van.
• Erken, S. (1977). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler II, Ankara.
• Eski Fotoğraflar. (2008). Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA).
• Güler, M., Aktuğ Kolay, İ. (2006). 12. yüzyıl Anadolu Türk camileri, itüdergisi/a mimarlık, planlama, tasarım Cilt:5, Sayı:2, Kısım:1, 83-90.
• Kılıç, O. (1999). 16. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara: Tamga Yayıncılık.
• Koçak, Z. (2022). XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bitlis ve Yöresi Zâviyeleri, Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı: 82; 79-118. https://doi.org/10.32704/erdem.2022.82.079
• Kuleli, A. E. (2012). Adilcevaz Ulu Camii Rölöve ve Restitüsyon Raporu, Van Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi.
• Kuleli, A. E. (2022). An Approach to Adapting Historical Buildings to Reuse: The Case of Kostaki Mansion in Trabzon/Tarihi Yapıların Yeni Kullanıma Uyarlanması Yaklaşımı: Trabzon Kostaki Konağı Örneği, Journal of Turkish Studies. DOI:10.7827/TurkishStudies.57596.
• Kuleli, A. E. ve Demiroğlu, M. (Nisan, 2012). Adilcevaz Eski (Ulu) Camiinde Kullanılan Ahlat Taşı Değerlendirmesi (Poster). 65. Türkiye Jeoloji Kurultayı, JMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası.
• Ögel, S. (1966). Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı, Ankara.
• Payaslı Oğuz, G., Aksulu, I. B. (2016). Geleneksel Bitlis Evleri: Koruma Sorunları ve Öneriler, Megaron, 11/ 1: 63-77.
• Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul.
• Şen, K. (2018). Bitlis Ulu Camii Ve Bitlis Kalesine Ait İki Önemli Kitabe, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), Cilt: 5, Sayı: 10, 147-156.
• Şen, K. (2020). Hz. Ömer’in Yadigârı Muş Ulu Camii Ve Hacı Ali Evliya (Abdulvahab Gazi) Hz. Türbesi, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 65, Aralık, 487-516
• Tuncer, O. C. (1971). Bitlis Adilcevaz Eski Camii,
• Önasya, VII/ 73, Ankara (Eylül) 6-7.
• Uluçam, A. (2002). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı-II-Bitlis, Ankara.
• Top, M. (2012). Adilcevaz Kalesi: Ortaçağ ve Osmanlı mimari dokusu üzerine gözlemler. 1. Uluslararası Ahlat-Avrasya Kültür ve Sanat Sempozyumu, 23-25 Ağustos 2012, Ahlat, Bitlis.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Ankara.
• Yaşa, R. (1992). Bitlis’te Türk İskanı (XII.-XIII.Yüzyıl), Ahlat Kültür Vakfı Yay. No.2, Ankara.