Tarih Boyunca Maraş Şehri’nin Gelişmesini Etkileyen Faktörler

Year 2009, Issue: 21, 311 - 326, 01.02.2009

Kemalettin Koç

Abstract

Bu çalışmada; tarih boyunca Maraş şehrinin gelişmesini etkileyen faktörler araştırılmıştır. Maraş’ın şehir olarak gelişmesinde iktisadî özellikleri, sosyal ve kültürel özellikleri, coğrafî özellikleri ve iklim özellikleri önemli rol oynamıştır. Maraş, Anadolu’yu Ortadoğu’ya bağlayan çok önemli bir konumda kurulmuştur. BurasıAnadolu’nun girişve çıkışkapısıözelliğindedir. Stratejik önemi komutanların burayısürekli elde tutmak istemelerine yol açmıştır. Buraya yerleşen milletlerden özellikle Türkler, sürekli el değiştirme nedeniyle talan olan topraklarına aldırmadan, kendilerini burada yaşamanın zorluğuna alıştırmışlardır. Bu milletler Anadolu’nun bir sınır şehri olan Maraş’ta her türlü olumsuzluğa rağmen kalmayıistemişlerdir. Ilıman iklimi ve topraklarının verimliliği şehirde her türlü bitkinin yetişmesine imkân tanımıştır. Bunun yanında coğrafî olarak insan yerleşmelerine uygunluğu ve uluslar arasıyollar üzerinde bulunması şehirleşmeyi kolaylaştırmıştır. Eskiden Maraş, işlek çarşısıve canlıbedestenleriyle bir ticaret merkezi idi. Maraş’tan Çukurova’ya, Suriye’ye, Irak’a, Kuzey ve Orta Anadolu’ya kervanlar çıkardı. Toroslardan Suriye ve Irak’a geçen orduların ihtiyaçlarıburadan karşılanırdı. Anadolu’nun her tarafından gelen kervanlar, MaraşBedesteni’nde yüklerini tuttuktan sonra bunlarıdört bir tarafa dağıtırlardı. 1563 tarihli Maraştahrir defterinde, Maraş’ta boyahane, kirişhane, debbağhane, macun hane, değirmen gibi çeşitli malların imal edildiği yerler ile bunların satıldığıdükkânlar ve bir bedesten bulunduğu belirtilmiştir. Aynıdönemde tarım ve hayvancılık önemli bir yer tuttuğu kaydedilmiştir. Ayrıca bu dönemde, Maraş’ın eteklerine kurulduğu Ahır Dağı’nın Küçük Göl mevkiinde, her sene Haziran ayının birinci gününden başlayıp yedi sekiz gün devam eden panayır kurulurdu. XVI. yüzyılda Maraş’ta şehirde boyacılıkla alâkalıolduğu tahmin edilen 11 adet de basmahane bulunduğu kaydedilmiştir. XVII. yüzyıl başlarında dokumacılık, boyacılık ve kırmızıpamukluların üretiminin devam etmekte olduğu bildirilmektedir. Yine bu yüzyıl itibariyle, Maraş’ın iri ve sulu narının çevre illere gönderildiği belirtilmiştir. XVIII. yüzyıla gelindiğinde, Maraş’ın geliri tek başına bir vezire yetmeyecek kadar azdı. XIX. yüzyılın sonlarıile XX. yüzyılın başlarında, şehirde pirinç, mısır, kuşdarısı, çavdar, nohut, fasulye, bakla, patates üretimi yoğun şekilde yapılıyordu. Ayrıca zeytin, acıbadem, üzüm bağları, fıstık, cehri ağaçları, zerdali yetiştirilip ihraç ediliyordu. MaraşMutasarrıflığı’na atanan Yahya Dede Paşa’nın teşvikleriyle 1884 yılında şehirde, 2 milyondan fazla melengiç ağacının fıstık aşılamasıgerçekleştirilerek, önemli bir gelir kaynağısağlanmıştır. Aynıdönemde şehirde, ekonomik değeri olan birçok hayvan yetiştirilmiştir. 1910’lu yıllarda, Maraş’ın ihracatı, ithalatından üç katından fazladır. Bu dönemde şehrin ekonomisi, kendi kendine yeten ve üretim fazlasınıihraç eden bir yapıya sahiptir. Bu özelliği OsmanlıDevleti’nin son zamanlarına kadar devam etmiştir. Maraş, konum itibariyle, Mezopotamya veKuzey Suriye’yi Anadolu’ya bağlayan kervan yolu üzerinde yer almıştı. Bu da ticarete bir hareket getiriyordu. Şehirdeki canlıticaret hayatı, ikinci bir bedesten kurma ihtiyacınıdoğurmuştu. Bu amaçla XVII. yüzyılın başlarında, Yeni Bedesten AşağıBedesten inşa edilmiştir. Bu dönemde Maraş’tan yüklenen ticaret kervanlarıHalep’e mallarınıindirir, buradan mal yükleyerek tekrar Maraş’a gelirlerdi. Kaynaklardan anlaşıldığıüzere Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde Maraş’ta dokumacılık, dericilik, saraççılık, kuyumculuk, demircilik, mobilyacılık, tornacılık ve çeltikçilik alanlarında faaliyetler olduğu görülmektedir. Fakat 1930’a kadar geçen süre içerisinde Maraşekonomisi, I. Dünya Savaşıve Milli Mücadele dönemlerindeki insan ve maddî kayıplar yüzünden gerilemiştir. Maraş’ın yamaçlarıağaçlıve yayla özelliği taşımasına rağmen, şehrin ovasında Maraşbiberi denilen yöreye özgü kırmızıbiber yetiştirilir. Aynızamanda şehrin bu bölümü 4/5’i bataklık olduğundan bu kesimde pirinç ve pamuk ekimi yoğun olarak yapılmıştır. Bu tarihten sonra, özellikle 1945’ten sonra gelişen ekonomisiyle, sattığımalların değeri aldığımalların değerini geçmiştir. Bunun yanında Maraş’ta şeker pancarıziraatıbaşlamıştır. Maraş’ta devlet eliyle açılan ilk tesis 1924’lü yıllarda Mustafa Kemal Atatürk’ün talimatıyla bir fabrika açılmıştır. Bunun yanında, 1926 yılında evlerde ve atölyelerde el dokuma tezgâhıtespit edilmiştir. Bu tarihlerden 1950’ye kadar Maraşekonomisi çeltikçilik ve Adana Milli Mensucat İplik Fabrikası’ndan alınan iplikleri dokuyan tezgâhlar etrafında gelişmiştir. 1950’li yıllarda Maraş’ta yoğun olarak çorap üretimi yapıldığıtespit edilmiştir. 9 Ocak 1956 yılında şehirde imalât sanayinde kurulan ikinci tesis açılmıştır. Bunu diğer fabrikaların ve sanayi sitelerinin açılmasıizlemiştir. Maraş’ta 1980’li yıllarla birlikte Türkiye’de piyasa ekonomisinin uygulanmaya başlamasıyla, sanayileşme altyapısıoluşmaya başlamıştır. 1990’lıyıllarla birlikte bölgesel ve uluslararasıticarete açılmaya başlamıştır. Şehirde tekstil sanayi gelişmişve Organize Sanayi Bölgesi kurulmuştur. MaraşhalkınıDulkadir Türkmenleri ile Beyazıt Türkmenleri oluşturmaktadır. 1950’li yıllardan itibaren köylerden Maraş’a göçler dolayısıyla şehrin nüfusu hızla artmıştır. Bunun yanında ekonomik gelişmeye paralel olarak doğu ve güneydoğu bölgelerimizden yoğun bir göçe tabi olmuştur. Çevre il ve ilçelerden şehre gelen bu insanlar hızla yeni mahallelerin kurulmasına yol açmıştır. Şehir tüm yönlere doğru genişleme göstermiştir. Maraş’ın her alanda başarısağlamasında kendi gelenek ve görenekleri önemli ve belirleyici bir rol üstlenmiştir. Şehir halkıkendine özgü sosyal ve kültürel değerleri ile atılımcı, cesur, dürüst, ticarî cesareti ile devletine, milletine sahip ve bağlıolmuştur. Bu sosyal temel, insanların şehirlerine sahip çıkarak daha fazla üretim yapma ve pazarlama yollarınıaçmalarına imkân sağlamıştır. Maraşhalkındaki değerler bütünü, şehrin sosyal hayatınıbelirlemişve şehrin fizikî yapısının temelini oluşturmuştur. Günlük hayat ev, câmi, işyeri arasında devam ederdi. Bunlara daha sonralarıkahvehane eklenmiştir.Maraş, Türkiye’nin Akdeniz Bölgesi’nin Adana Bölümü’nün kuzeydoğusunda yer almıştır. Ahır Dağı’nın eteklerinde meyilli bir arazi üzerinde olup sulak ve verimli bir ovaya sahiptir. Kale ve çevresinin su merkezlerine yakınlığıve şehri kontrol edip savunmasının kolaylığı, şehrin buraya kurulmasına neden olmuştur.

Keywords

Maraş, Gelişme, Şehirleşme, İktisadî Özellikler, Sosyal ve Kültürel Özellikler, Coğrafî Özellikler, İklim Özellikleri.

The Factors What Is Affecting The Developing Of Maraş City

Abstract

This work researches factors that have affected the development of Maraş. These factors have been economic, social, cultural, geographic and climatic. The city has been on a gate between Anatolia and the Middle East. Because of its strategical importance, commanders wanted to hold this place. Among the different nations, especially the Turks, continued to live despite difficulties and often changing lands. Because of worm weather and arable lands allowed almost all plants to grow within the city. Besides, its geographic aspects and its location on international roads helped the city to become an urban center. In the past, Maraş was a trade center by its busy downtown and living covered bazaar. From Maraş to Çukurova, Syria, Iraq, North and Middle Anatolia the caravans traveled. The requirements of Army which traveled from Toros mountains to Syria and Iraq provided by this region. After the caravans what traveled from all sides of Anatolian, ought their goods, They conveyed those goods from everywhere. In 1563 it is painted out that there were places such as dye works, girder work, leather works, paste works, where produced different goods and stores which sold those goods and a covered bazaar. Around the sometime, it is defined that agriculture and stockbreeding had an loom large. Furthermore, in this period, at the Küçük Göl place of the Ahır mountains where is built on the foot of Maraş were organized a fair which started at the first day of June and kept up about seven or eight days. It is defined that there were eleven print Works as related to dyeing in XVI. Century and textile industry, dyeing and the production of red cottony were continued. In the early XVII. Century in addition to this it is painted out that the big and juicy pomegranate of Maraş were marketed surrounding city. İn the XVIII. Century the income of Maraş were no enough as compare with a Vizier’s salary. In the last of XIX. Century and in the early of XX. Century, the production of rice, corn, millet, rye, chickpea, bean, broad bean and potato were being made intensively. Furthermore, olive, bitter almond, vineyard, peanut, buckthorn trees, wild almond were being breeded and exportet. Yahya Dede Pasha who was appointed to Maraş possersor, in 1884 years, the peanut vaccination of 2 millions over hackberry were carried out and so an important source of income was gotten. Around the sometime, a lot of animal which has a economic value had been breeded in city. In consideration of position Maraş took place on the caravan roads which connected Mesopotamia and North Syria to Anatolia and this condition aroused to trade. Living trade life in the ctiy caused the necessity of a second covered bazaar. So in the early XVII. Century a new covered bazaar had been built. İn this priod, The trade caravans which took the road from Maraş. As it appears from the source, in the early Pepublic, textile industry, leather working, saddlering, jewellery, smithery, maker or seller of furniture, turnery ve breeding of rice ranges showed imrovement. But, until 1930, the economy of Maraş deterioraret because of human and material decrement in the periods of world war I and war of independence. Although Maraş city has a plateau characteristic with wooded hillside, indigenous red pepper as called Maraş pepper has been breeded in the plain of the city. Besides, because 4/5 section of city has a bog land rice and cotton planting has been performed intensively. After this period, especially after 1945 due to improving economy, the values of selling goods were more than the values of buying goods. Furthermore sugar beet trade started in Maraş city. The first foundation which came on stream by government in Maraş city in 1924 were a factory which built by order of Mustafa Kemal Atatürk Besides hand weaving loom had been determined at houses and workshops in 1926.Until from this history to 1950, Maraş economy developed be breeding of rice and 1926.Until from this history to 1950, Maraş economy developed be breeding of rice and 1926. Until from this history to 1950, Maraş economy developed be breeding of rice and workbenchs which weaded the thread provided with Adana Milli Mensucat Factory. Moreover, in 1950, it is determined that the socks production made intensively in Maraş city. The second foundation which used in terms of manufacturing pu in comission in nineth January 1956. İn Maraş in 1980’s, industrialization subsructure occured, because Turkey had initiated market economy. In 1990 years, it started come in to open to regional and international trade. İn city, textile industry developed and industrial zone has been established. People of Maraş city consist of Dulkadir Turkmens and Beyazıt Turkmens. Days after 1950 tears, the populasyon of ctiy incriased rapidly due to emigration from village to Maraş. Therefore Maraş city had exposed to an intensive emigration wave from east and South east regions in parelled with economic development. These people who came from surrounding city and district caused to construction of new districts. The city enlarged completely. The own customs of Maraş city played a important and determining role in respect of developing of city completely. With its own social and cultural values. People of Maraş have depended its government and nation by goer, brave trade courage. This social structure have leaded to make more production and marketing methods by claiming own city. The whole characterictics of Maraş people had determined to the social life of city and had composed to basic of city is physical structure. Daily life was keeping going between mosque house and business office Later on coffee hous had been edded to these. Maraş takes place in North aest of Adana sector of Mediterranean region of Turkey. It has a sloping land and has a watery and fertile plain. The city were built here, because the castle and its surroundings was near to water center and the control and advocacy of city was very easy

Keywords

Maraş, Development, Urbanization, Economic Aspects, Social and Cultural Aspects, Geographic Aspects

References

• AKDAĞ, Mustafa, (1999). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, C. II, Ankara: Barış Kitap Basım Yayını.
• ARIKAN, Mahmut, (2003). Osmanlıdan Günümüze Kahramanmaraş Ekonomisi ve Ahilik, KASİAD Almanak, 42.
• ATALAY, Besim, (1973). Maraş Tarihi ve Coğrafyası, İstanbul: Dizerkonca Matbaası.
• AYGAN, Halil, (1996). 235 Numaralı Kahramanmaraş Şeriye Sicili, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• BALDUK, Mehmet, (1999). “Kahramanmaraş’ta Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü” Anadolu'da Hızla Sanayileşen Kentler: Kahramanmaraş Örneği (6. Ulusal İktisat Sempozyumu), Kahramanmaraş: Türkiye Ekonomi Kurumu, 181-213.
• BAŞDOĞAN, Ferhat, (1986). Maraş’ın Kurtuluş Savaşı, Kahramanmaraş 1. Kurtuluş Sempozyumu, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Belediyesi, 65-81.
• Kahramanmaraş ve Kahramanmaraşlı, (1990). Madalyalı Tek Şehir Kahramanmaraş Dergisi, Sayı: 7, 70. Yıl Özel Sayısı, Ankara: Semih Ofset, 33-36.
• BAYRAKTAR, Hilmi, (2004). XIX. Yüzyılda Halep Eyaleti’nin İktisadî Vaziyeti, Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• BİLAL, Mehmet, (2004). Portreler: Yastık Altı Hikâyeler, İstanbul: Medya Ofset.
• BİLMEN, Mehmet, (1997). 1884 Yılında Kahramanmaraş’ta Yabani Fıstık Ağaçları (Melengiç) Aşılama Çalışmaları’na Dair Belge (1), Sütçü İmam Dergisi, Sayı: 9, Ankara: Gün Yayıncılık, 46-47.
• BOZKURT, Rıza, (1966). Osmanlı İmparatorluğu’nda Kollar, Ulak, ve İaşe Menzilleri, Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi
• ÇADIRCI, Musa, (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: TTK.
• ÇOKYİĞİT, Coşkun, (2001). Coşkun Yiğit’in Kaleminden Necip Fazıl Kısakürek, Edik, Sayı: 4, İstanbul: Kahramanmaraş Okutma ve Yardım Derneği, 32-35.
• DEDEOĞLU, Mesut, (1996). Kahramanmaraş Ekonomisi, Ankara: Lazer Ofset.
• DİKER, Hülya, (1990). Kahramanmaraş’ta Ticaret Hayatı, Madalyalı Tek Şehir Kahramanmaraş Dergisi, Sayı: 7, 70. Yıl Özel Sayısı, Ankara: Semih Ofset, 41-42.
• DOĞAN, Ayhan, (1999). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Maraş, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Îmâr ve İskân Bakanlığı, (1970). Doğu Anadolu Bölgesi: Bölgesel Gelişme, Şehirleşme ve Yerleşme Düzeni, Ankara: Îmâr ve İskân Bakanlığı.
• EMİRMAHMUTOĞLU, A.Saim, (1963). Bedestenler Şehri: Geçmişte Maraş, Türkiye Turizm Aylık Turistik Mecmua, (Maraş-Adıyaman), Sayı: 14, C. 2.
• ERDOĞAN, Muzaffer, (1968). Osmanlı Devrinde Anadolu Camilerinde Restorasyon Faaliyetleri, Vakıflar Dergisi, Sayı: VII, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 149-205.
• EVLİYA ÇELEBİ, (1985). Seyahatname, sad. Mümin Çevik, C.9-10, İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• EYİCİL, Ahmet, (1997). Maraş’ta ve Bazı Yerlerde 1856 Islahat Fermanına Tepki, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 81-110.
• FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler: Kent Mekânında Ticaret, Zanaat ve Gıda Üretimi 1550- 1650, (2000). (çeviren Neyyir Kalaycıoğlu), 3. bs., İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları
• GEVRİ, Necmettin, (2005). Halep Salnameleri (Yıllıkları) ve Maraş, Edik, Sayı: 49, İstanbul: Kahramanmaraş Okutma ve Yardım Derneği, 24-26.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, (1992). Osmanlı İmparatorluğu Medeniyet Tarihi Çerçevesinde Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi, 2. bs., İstanbul: Enderun Yayınları.
• GÖKHAN, İlyas, (2003). Kayseri ve Yöresinde Dulkadir Beyliği Hâkimiyeti ve Eserleri. IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, (hzl. Ali Aktan), Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 223-231.
• GÖKHAN, İlyas, (2005). XIII. Yüzyılda Maraş, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 13, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 191-222.
• GÖYÜNÇ, Nejat, (1973). Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin Önemi, Belleten, XXXVII(147), Ankara: TTK, 305-319.
• GÜÇLÜ, Erdoğan, (1991). Kahramanmaraş’ta Şeker Pancarı Ziraatı ve Şeker Fabrikası, Madalyalı Tek Şehir Kahramanmaraş Dergisi, Sayı: 8, 71. Yıl Özel Sayısı, Ankara: Semih Ofset, 35-38.
• GÜNDÜZ, Tufan vd., (2001). Kahramanmaraş, DİA, C. 24, İstanbul: TDV, 192-201.
• GÜRBÜZ, Mehmet vd., (2004). Kahramanmaraş'ın Kurtuluşu, Gelişimi ve Mekânsal Analizi, Kentsel Ekonomik Araştırmalar Sempozyumu Bildirileri, C. 1, Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı, 276-285.
• GÜRBÜZ, Mehmet, (2001). Kahramanmaraş Merkez İlçe’nin Beşeri ve İktisadi Coğrafyası, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Valiliği.
• Halep Vilâyet Salnâmesi, H.1288/M.1872.
• Halep Vilâyet Salnamesi, H.1318/M.1900.
• IŞILDAKÇIBAŞI, (17 Haziran 1947). Kısa Bir Yolculuğun Hikâyesi, Atayolu Gazetesi, 2.
• ______,Kısa Bir Yolculuğun Hikâyesi, (19 Haziran 1947). Atayolu Gazetesi, 2.
• ______,Kısa Bir Yolculuğun Hikâyesi, (21 Haziran 1947). Atayolu Gazetesi, 2.
• Kahramanmaraş’ın Trene Kavuştuğu Gün, (1986). Madalyalı Tek Şehir Kahramanmaraş Dergisi, Sayı: 3, 66. Yıl Özel Sayısı, Ankara: Semih Ofset, 103.
• KABACALI, Alpay, (1998). Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Matbaa ve Basın Sanayi, İstanbul: Cem Ofset.
• KARAVUL, Nedim, (2004). Dönüşü Olmayan Düşmanlıklar, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş 1. Dünya Harbinde Ermeni Çetecilerin Katliamına Uğramış Mağdurlar Derneği Yayınları.
• KAYA, Ömer, (2003). Uluyol-I, Alkış Dergisi, Sayı: 10, Kahramanmaraş: Özdil Yayınları, 21-22.
• KUŞÇUOĞLU, M. K., (Tarihsiz). Kahramanmaraş’ta Şeker Fabrikası Potansiyeli, Teknik Eleman, Kurtuluş Özel Sayısı, Kahramanmaraş: Teknik Elemanlar Derneği Kahramanmaraş Şubesi, 16-17.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat, (1998). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), 2. bs., İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı.
• MOLTKE, Helmuth Von, (1969). Türkiye Mektupları, (çeviren Hayrullah Örs), İstanbul: Remzi Kitapevi.
• ÖĞÜLMÜŞ, Selahattin, (1995). Kültür ve Kişilik Üzerine, Sütçü İmam Dergisi, Sayı: 6, Ankara: Akid Yayıncılık, 23.
• ÖNGÖR, Sami, (1965). Ortadoğu (Siyasî ve İktisadî Coğrafya), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• ÖZBAŞ, Mehmet Yusuf, 1(994). Şapka Hadisesi, Dava, Sayı: 3, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Kurtuluş Müzesi Kurma ve Yaşatma Derneği, 32.
• ÖZBAŞ, Mehmet Yusuf, (Tarihsiz). Dâva: 1920 Maraşlı-Fransız Harbi, Sema Matbaası.
• ÖZDEMİR, Abdullah, (1995). Yaşayan Maraş, Teknik Eleman, Sayı: 6, Kahramanmaraş: Teknik Elemanlar Derneği Kahramanmaraş Şubesi, 49-50.
• ÖZGÜÇ, Tahsin, (2005). Kültepe: Kaniş/Nesa, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ÖZKARCI, Mehmet, Kahramanmaraş’ta Osmanlı Dönemi Ticaret Yapılarının Türk Mimarîsindeki Yeri ve Önemi (2002). XIII. Türk Tarih Kongresi, 4-8 Ekim 1999, Ayrıbasım, Ankara: TTK, 1213-1232.
• PAKÖZ, Oğuz, (2003). Geçmiş Zaman Olur Ki, Alkış Dergisi, Sayı: 10, Kahramanmaraş: Özdil Yayınları, .3-5.
• SEVÜK, İsmail Habib, (2002). Yurttan Yazılar, 2. bs., Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• SÜMER, Faruk, (1983). Türklerde Atçılık ve Binicilik, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 24, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1-120.
• SÜMER, Faruk, (1985). Yabanlu Pazarı, Türk Dünyası Araştırmaları, 7 (37), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1-99.
• SÜMER, Faruk, (1994). XIX. Yüzyılda Çukurova’da İçtimaî Hayat, (hzl. Jean-Louis Bacqué- Grammont), VII. Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi Sempozyumu Bildirileri, Ankara: TTK, 231-235.
• SYKES, Mark, (2000). Dârü’l-İslâm, (çeviren Yılmaz Tezkan), 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara
• ŞEMSETTİN SAMİ, (H.1316). Kamus-ul Alam = Dictionary Universal D’Histoire Et De Geographie, C. 6, İstanbul: Mihran Matbaası.
• ŞEN, Abdurrahman, (2006). Dünden Bugüne Kahramanmaraş, İstanbul: Barbaros İlköğretim Okulu.
• ŞEKERCİ, Selma, (1963). Kanlıdere, Türkiye Turizm Aylık Turistik Mecmua, (Maraş-Adıyaman), Sayı: 14, C. 2, Ankara, 11.
• TANKUT, Hasan Reşit, (1944). Maraş Yollarında, Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi.
• TANPINAR, Ahmet Hamdi, (1986). Maraşlıların Bayramı, Madalyalı Tek Şehir Kahramanmaraş Dergisi, Sayı: 3, 66. Yıl Özel Sayısı, Ankara: Semih Ofset, 30-33.
• YENİSOĞANCI, H. Veli, (2005). Kahramanmaraş Bölgesindeki Antik Yerlerin Adları, Dört Mevsim Maraş, Sayı: 5-6, İstanbul: MARAŞDER, 96-98.
• YILMAZ, Ahmet Serdar, vd., (2005). Enerji Sektöründe Kahramanmaraş, Dört Mevsim Maraş, Sayı: 5-6, İstanbul: MARAŞDER, 114-118.
• YİNANÇ, Refet ve ELİBÜYÜK Mesut, (1988). Maraş Tahrir Defteri (1563), C. 1, Ankara: Ankara Üniversitesi.