YÖNETİME ETKİLERİ BAĞLAMINDA ÜÇ İKTİDAR VE ÜÇ KADIN: TERKEN HATUN, HAYZÜRÂN, ELEANOR OF AQUİTAİNE

Yıl 2022, Sayı: 55, 205 - 227, 26.08.2022

Mehmet Ali Kapar

https://doi.org/10.21563/sutad.1163243

Öz

Kadın ilk çağlardan itibaren her alanda varlık savaşı vermiştir. Genel olarak varoluşlarından itibaren içgüdüsel bir şekilde her şeyi paylaşan kadın ve erkeğin arasında, medeniyetlerin gelişimiyle, özellikle yönetim alanında büyük bir uçurum oluşmuştur. Zamanla erkek egemen toplumlar meydana çıkmış ve kadınlar yönetimde arka planda kalmışlar, çoğu zaman erkek egemenliği kadın üzerinde genel bir tahakküm kurmuştur. Fakat mücadelesinden vazgeçmeyen kadın, bazı dönemlerde bu tahakkümü kırmayı başarabilmiş ve toplumun her kesiminde kendine yer edinmiştir. Toplumların oluşması ile yönetici erkler ortaya çıkmış ve yöneten ile yönetilen sınıflar doğmuştur. Nadiren de olsa yönetimi kadınların elinde tuttuğu bazı toplumlar olmakla birlikte genel olarak yönetim erkeklerin elinde olmuştur. Bu durumda ise kadın yönetime doğrudan müdahale edemese bile dolaylı yollardan müdahalelerde bulunarak etkisini sürdürmüştür. Kadının yönetime olan bu etkisi zaman, mekân ve toplumlara göre değişmiştir. Kadının doğrudan ülke yönetiminde bulunamadığı durumlarda etkilerini kocaları üzerinden gerçekleştirdiği de görülmüştür. Özellikle hükümdar eşleri yönetimdeki etkinliklerinin devamlı olması için sadece kendi eşleri üzerinden harekete geçmemişler, aynı zamanda ileride de kendi çocuklarının -hatta kendi çocukları arasından da kendilerinin daha rahat etkileyebilecekleri çocuklarının- hükümdar olması için mücadele etmişlerdir. Bu etkide en önemli unsur ait oldukları toplumların yönetimle ilgili örf, adet ve anlayışlarıdır. Zira inançlar, gelenek ve görenekler, toplumsal değerler kadınların etki alanlarını da belirlemiştir. Bu çalışmamızda üç farklı coğrafya -Batı Asya, Orta Aysa, Avrupa- ve üç farklı millete -Arap Türk, Frank- ait hükümdar eşlerinin yönetime olan etkileri incelenecek ve kıyaslama metodu uygulanarak yönetime etkilerinin benzer ve farklı yönleri ortaya konulmaya çalışılacaktır. Karakterler incelenirken dönem kaynakları merkezli olarak ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Abbasiler, Selçuklular, II. Haçlı Seferi, Franklar, Hayzürân, Terken Hatun, Eleanor of Aquitaine

THREE POWERS AND THREE WOMEN IN THE CONTEXT OF THEIR EFFECTS ON MANAGEMENT: TERKEN KHATUN, HAYZÜRAN, ELEANOR OF AQUITAINE

Öz

Since the first ages, women have fought for existence in every field. In general, with the development of civilizations, a huge gap has emerged between men and women who instinctively share everything since their existence, especially in the field of administration. In time, male-dominated societies emerged, and women remained in the background in the administration, and male dominance established a general dominance over women. But women who have not given up their struggle have been able to break this situation in many periods and have gained a place in all parts of society. With the formation of societies, the ruling classes emerged, and the ruling and managed classes were born. Although there are some societies that are rarely managed by women, in general, the government has been in the hands of men. In this case, even if the woman could not intervene directly in the administration, she intervened indirectly. This effect of women on management has changed according to time, place, and societies. In cases where the woman could not be directly in the country's administration, they realized their influence through their husbands. In particular, the monarch's wives not only acted on their own husbands to ensure the continuity of their activities in the administration, but also fought for their children to become rulers in the future. They tried to establish an order between their children that would make them comfortable, they have struggled to have their chosen child be the ruler. The most important factor in this effect is the customs, traditions, and understandings of the societies they belong to. Because beliefs, traditions and customs, social values have also determined the spheres of influence of women. In this study, the effects of monarch wives belonging to three different geographies -West Asia and the Middle East, Europe- and three different nations – Arabs, Turks, Franks - on management will be examined and similar and different aspects of their effects on management will be tried to be revealed by applying the comparison method. When studying the wives of rulers, sources of the period will be considered centrally.

Anahtar Kelimeler

Abbasids, Seljuks, II. Crusade, Franks, Khayzuran, Terken Khatun, Eleanor of Aquitaine

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. (1313). Müsned. Mısır: by.
• Ahmed b. Mahmud. (1977). Selçuk-nâme (C. 1-2). (E. Merçil, Çev.). İstanbul: Kervan Yay.
• Altan, E. (2003). II. Haçlı seferi 1147-1148. Ankara: TTK Yayınları.
• Ataş, H. (2020). "Hayzürân’ın Halife Hâdî ile İktidar Mücadelesi". Tarih ve Gelecek Dergisi 6(2). 486-502, https://doi.org/10.21551/jhf.745535.
• Azimî, (2006). Azîmî tarihi, (Selçuklular dönemiyle ilgili çeviriler). (A. Sevim, Çev). Ankara: TTK Yay.
• Bağdâdî, (1985). Târîh’u Bağdadî. Beyrut: b.y.
• Barber, M. (2021). Haçlı devletleri tarihi. (Demir, D. M. Çev.). İstanbul: Kronik Yay.
• Barber, R. (2018). Henry II: prince among princes. London: Penguin Books Press.
• Belâzürî. (1978). Ensâbü’l-Eşrâf. (Abdül’azîz ed-Dûrî, Nşr.). Beyrut: By.
• Bezer, G. O. (2011). Terken hatun. (C. 30, s. 510). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Boyd, D. (2004). April Queen: Eleanor of Aquitaine. Gironde: The History Press.
• Brown, E.A.R, (2003). Eleanor of aquıtaıne reconsıdered: the woman and her seasons. John Carmi Parsons & Bonnie Wheeler B. Wheeler (Eds.). Eleanor of Aquitaine: Lord and Lady (1-54 ). Newyork: Palgrave Macmillian Press.
• Durmaz, S. “Yüksek ortaçağ politik ve estetik evreninde mitik bir ilahe portresi: Akitanyalı Eleanor”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9 (43). 701-714. Doi: 10.31456/beytulmakdis.573436
• Everard, J. A. (2004). Brittanyand the angevins, province and empire: 1158-1203. Cambridge: Cambridge University Press.
• Gold, C. (2018). King of the North Wind: the life of Henry II in five acts. Londra: William Colins Press.
• Gündüz, A. (2012). Tarihî süreç içerisinde Türk toplumunda ve devletlerinde kadının yeri ve önemi. International Journal of Social Science 5(5). 129-148. Doi: 10.9761/jasss_146.
• Güneş, E. (2021). II. Haçlı seferinde bir kraliçe: Akitanyalı Eleanor. (Yüksek Lisans Tezi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Güzel, A. (2012). Abbasi halifesi Mehdi b. Mansûr. Konya: Kitap Dünyası Yay.
• Güzel, A. (2015). Abbasi halifesi Musa El-Hadi'nın hayatına ve babasıyla kendisinin esrarengiz ölümlerine dair rivayetlere analitik bir yaklaşım. İSTEM. (26). 17-38.
• Güzel, A. (2017). Kadınların siyasete etkisi bağlamında Hayzürân örneği. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi (12) 81-91. doi: 10.16989/tidsad.1291
• Güzel, F. (2020). İlk iki asrında Abbâsî devlet yönetiminde kadınların etkisi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 13(19) 1387-1395. doi:10.17719/jisr.2020.4050
• Hatîb el-Bağdâdî. (2001). Târîḫ’u-Bağdâd. (A. M., Beşşâr Çev.). Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî.
• Tanner, H. J. (2003). Queenship: office, custom, or ad hoc? the case of Queen Matilda III of England (1135–1152). In: Wheeler B., Parsons J. C. (eds) Eleanor of Aquitaine. The New Middle Ages. Palgrave Macmillan, New York. https://doi.org/10.1007/978-1-137-05262-9_6
• Hitti, P. K. (1980). Siyâsî ve kültürel İslam tarihi. (S. Tuğ, Çev.). (C. 1-4). İstanbul 1980.
• Hizmetli, M. (2018). Abbasiler Döneminde Kadının Siyasetteki Rolü: Harunürreşid’in Annesi Hayzuran ve Eşi Zübeyde Örneği. 3. Uluslararası Avrasya Spor Eğitim ve Toplum Kongresi Tam Metin Kitabı İçinde (1244- 1251). Mardin by.
• Hüseynî. (1999). Ahbârü'd-Devleti’s-Selçukiyye. (N. Lügal. Çev.). Ankara: TTK Yay.
• İbn Abdürabbih. (1962). el-İkdü’l-Ferîd. (C. 1-6). Beyrut: Dâru’l-kütübi’lilmiyye.
• İbn Asâkir. (1995). Medîneti Dimeşk. (Ö. Ğarâme. Nşr). (C. 1-11) Beyrut: By.
• İbn Haldûn. (1988). Târîḫu İbn Haldûn. (H. Şehâde. Nşr.) (C.1-7). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• İbn Hişâm. (1994). Siret-i İbn-i Hişam.( H. Ege, Çev.). (C. 1-4). İstanbul: Kahraman Yay.
• İbn Kesîr. (1995). el-Bidâye ve’n-nihâye. (M. Keskin, Çev.). (C. 1-15). İstanbul: Çağrı Yay.
• İbn Kuteybe. (1987). el-Maârîf, Beyrut: b.y.
• İbn Sa’d. (t.y). et-Tabakâtü‟l-Kübrâ. (C. 1-9). Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbn Tağriberdî. (1963). en-Nücûmü‟z-Zâhira fî Mülûki Mısr ve’l-Kahira, Kahire: by.
• İbnü’l-Cevzî. (1992). el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem ve’l-Mülûk. (C. 1-18). (nşr. M. A. Atâ). Beyrut: by.
• İbn’ül Esir. (1987). El Kamil Fit Tarih (A. Özaydın, Çev.). (1-13). İstanbul: Bahar Yay.
• İbnü’l-İmrânî, (2001). el-İnbâü fî Târîḫi’l-hulefâ (K. Sâmirâi, Çev). Kâhire: Dâru’l-âfâki’l-arabiyye.
• John of Salisbury. (2002). Historia pontificalis of John of Salisbury. Marjorie Chibnall (Ed). Oxford: Clerandon Press.
• Jones, D. (2012). The plantagenetes: the kings who made England, New York: Harper Press.
• Kaçın, B. (2017). Selçuklu Hatunları, Büyük Selçuklu Devleti Hanedan Üyelerinin Evlilikleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Kanat, C. & Burçak, D. (2015). Sorularla Haçlı seferleri. İstanbul: Yeditepe Yay.
• Kırbıyık, K. (1998). Hayzürân. (C. 17, s. 106-107). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Karan, C. (2020). Abbasi sarayında Ümmüveledlerin yönetime etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. Trabzon: İlahiyat Tetkikleri Dergisi. (2) 54. 379-402. doi:10.29288/ilted.739413
• Kafesoğlu, İ. (2014). Sultan Melikşah devrinde Büyük Selçuklu imparatorluğu. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kalkaşendî. (1984). Nihâyetü’l-Ereb fi Ma’rifet Ensâbi’l-Arab, Beyrut: b.y.
• Kazvînî. (2015). Târîh-i Güzîde. (E. Göksu, Çev.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Kostick, C. (2010). Eleanor of Aquitaine and the second crusade. medieval woman. (V.II). ed. C. Kostick (195-205). Dublin: Four Courts Press.
• Kuşcu, A. D. (2016). Selçuklu devlet yönetiminde kadının yeri ve Altuncan hatun örneği. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (1). 173-191. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/sema/issue/27099/264353.
• Küçüksipahioğlu, B. (2020) “Musul ve Halep valisi İmâdeddin Zengi’nin Haçlılarla mücadelesi”, Şarkiyat Mecmuası, 36, 103-126.
• Margaret Aziza Pappano. (2003). Marıe De France, Alıenor D’aquıtaıne, And The Alıen Queen. John Carmi Parsons & Bonnie Wheeler B. Wheeler (Eds.). Eleanor of Aquitaine: Lord and Lady (337-368). Newyork: Palgrave Macmillian Press. Doi:10.1007/978-1-137-05262-9_16
• Martindale. J. (2006). “Eleanor, suojureduchess of Aquitaine (1122–1204)”. Oxford Dictionary of National Biography. London: Oxford University Press.
• Mason, S. L. (2019). Queen Eleanor of Aquitiane: Political Motherhood in the Middle Ages. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Boise State University. Boise.
• Mccracken, P. (2003). Scandalizing desire: Eleanor of Aquitaine and the chroniclers. John Carmi Parsons & Bonnie Wheeler B. Wheeler (Eds.). (247-263). Newyork: Palgrave Macmillian Press. Doi: http://dx.doi.org/10.1007/978-1-137-05262-9_12
• Meade, M. (1991). Eleanor of Aquitaine: a biography, London: Penguin Books Press.
• Historia Pontificalis. John of Salisbury's memoirs of the Papal court. (1986). Historia Pontificalis. John of Salisbury's Memoirs of the Papal Court. (M. Chibnall, Ed.) Londra: Clerandon Press.
• Merçil, E. (2015). Müslüman Türk devletleri tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Merçil, E. (2017). Büyük Selçuklu devleti, İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yay.
• Merino, E. M. O. (2012). The queen of troubadours goes to England: Eleanor of Aquitaine and 12th century Anglo-Norman literary mılıeu, Granada: Editoryal Universidad.
• Mes’ûdî. (2005). Mürûcu’z-Zeheb. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye.
• Mullally, E. (2003). The reciprocal loyalty of Eleanor of Aquitaineand William Marshal. John Carmi Parsons And Bonnie Wheeler B. Wheeler (ed). (337-368). New York: Palgrave Macmillian Press. doi:10.1007/978-1- 137-05262-9_16
• Murielle, G. F. (2016). Queenship in medieval France. Angela Krieger (ed). New York: Palgrave Macmillian Press.
• Müneccimbaşı. (2000). Câmiu’d-düvel, Selçuklular tarihi. (C. 1-2). (Ç. A. Öngül). İzmir: Akademi Kitabevi.
• Nüveyrî. (1984). Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, (C. 1-31). ( Nşr. M. İbrahim & İ. Mustafa). Kahire. b.y.
• Özaydın, A. (2007). Nizâmülmülk, (C. 33, s. 194-196). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Pernoud, R. (2021). Eleanor of Aquitaine. https://www.britannica.com/biography/Eleanor-of-Aquitaine,erişim 03.11.2021.
• Pernoud, R. (1965). Aliénor d’Aquitaine. Paris: Albine Michel.
• Piyadeoğlu, C. (2016). Sultan Alp Arslan - fethin babası. İstanbul: Kronik Kitap.
• Ragena, C. D.A. (2019). Power and agency in post-conquest England: elite woman and the transformations of the twelfth century. Medieval elite woman. Heather J. Tanner (ed.), Columbus: Palgrave Macmillian Press.
• Ragena C. D.A. (2003). Wıfe, wıdow, and mother: some comparısons between Eleanor of Aquıtaıne and noble women of the Anglo-Norman and Angevın world, John Carmi Parsons & Bonnie Wheeler B. Wheeler (Eds.). (97-113). Doi:10.1007/978-1-137-05262-9_4
• Râvendî. (1957). Rahat-üs Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr. (C. 1-2). (Çev. A. Ateş). Ankara: TTK Yay.
• Reşîdüddin Fazlullah. (2018). Cami’ü’t-Tevârih, (Çev. E. Göksu-H. H. Güneş. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Sevim, J. (2001). Tanrının sesi kadın. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Sevim, Y., Yaşar, Y. (1989). Türkiye tarihi fetih, Selçuklu ve beylikler dönemi. Ankara: TTK Yay.
• Seyyid Emîr Ali. (1913). Musavver Târîh-i İslâm, (Nşr. Mehmet Rauf). İstanbul b.y.
• Seward, D. (2014). Eleanor of Aquitaine: the queen mother of the middle ages. London: Pegasus Press.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zemân (Mir’âtü’z-zamân Fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular) (Çev. Ali Sevim).Ankara: TTK Yay.
• Staunton, M. (2006). Thomas Becketand his biographers. (Ed.) Christopher Harper Bill. Woodbridge: Boydell Press.
• Suyûtî. (1964). Târîhu‟l-Hulefâ, (Nşr.) Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: t.y.
• Taberî, (1987). Târîhu‟l-Ümem ve‟l-Mülûk. (C. 1-10). Beyrut. b.y.
• Thomas, E. (2010). We have nothing more valuable in our treasury’: royal marrıage in England, 1154-1272. Phd Thesis. http://hdl.handle.net/10023/2001.
• Thorpe Millard, E. (2021). “Aquitane’li Eleanor örnekleminde ortaçağ’da kadın aşıklar”, Kesit Akademisi Dergisi 7(26). 548-556.
• Turner, R. V. (2019). Eleanor of Aquitaine: Queen of France, Queen of England. Oxford: Yale University Press.
• Zehebî. (2003). Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî.
• Zehrânî, D. Y. (1986). en-Nefekât ve Ġdâratühâ fi’d-Devleti’l-Abbâsiyye, Mekke: b.y.
• Weir, A. (2001). A life: Eleanor of Aquitaine. New York: Ballantine Books Random House Press.