Hapax Legomenons in Compendium of the Turkic Dialects that Can be Attested to in Yakut

Yıl 2024, Sayı: 62, 219 - 237, 30.08.2024

Can Sağır

https://doi.org/10.21563/sutad.1297991

Öz

Hapax legomenon, a Greek term, is defined as a word that ‘occurs only once’ in a corpus or a literary work. In his monumental study titled as An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Sir Gerard Clauson compiles the vocabulary of historical Turkish texts belonging to the period before the XIIIth century and he identifies the words that occur only once with the abbreviation hap. leg. (hapax legomenon). The vast majority of these words identified as hapaxes by Clauson are the only examples recorded in the Compendium of The Turkic Dialects. This study aims to compare the specific words in the Compendium of The Turkic Dialects, defined as hapax legomenon in Clauson’s etymological dictionary, with Yakut and to determine whether these words continue to survive in Yakut. In the study, the hapaxes baḳıġ, batur- II, biçeklen-, börileyü, çart, ḳaŋ II, ḳarġaş-, ḳattur-, ḳazlın-, ḳıġlat-, ḳımızlan-, ḳınış-, ḳırḳış-, münle-, müŋret-, saġış-, satıġla-, satıġlaş-, seşin-, sıḳrış-, söküg, taplaş-, tizin-, tiziş-, türüş-, yarınla-, yėrtür-, yıldızlan-, yoḏuş-, yularla-, yularlan- and yumun- in the Compendium of The Turkic Dialects were analyzed. As a result of the comparison, 15 of these 32 words were determined to survive only in Yakut, while the other 17 survive in several other Turkic languages along with Yakut.

Anahtar Kelimeler

Hapax legomenon, Yakut, Compendium of The Turkic Dialects, vocabulary, etymology

Yakutçayla Tanıklanabilen Dîvânu Lügâti’t-Türk’teki Hapax Legomenon’lar

Öz

Yunanca bir terim olan hapax legomenon, bir korpusta ya da edebî bir eserde ‘yalnızca bir kez geçen sözcük’ olarak tanımlanmaktadır. Sir Gerard Clauson, XIII. yüzyıl öncesi döneme ait tarihî Türkçe metinlerin söz varlığını derlediği An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish adlı anıtsal çalışmasında sadece bir kere geçen sözcükleri hap. leg. (hapax legomenon) kısaltmasıyla belirtmiştir. Clauson’un tespit ettiği bu sözcüklerin büyük çoğunluğunu Dîvânu Lügâti’t-Türk’teki tek örnekler oluşturmaktadır. Bu çalışma, Clauson’un etimolojik sözlüğünde hapax legomenon olarak tanımladığı Dîvânu Lügâti’t-Türk’teki sözcükleri Yakutça ile karşılaştırmak ve bu sözcüklerin Yakutçada varlığını sürdürüp sürmediğini belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. Çalışmada, Clauson’un hapax olarak kaydettiği baḳıġ, batur- II, biçeklen-, börileyü, çart, ḳaŋ II, ḳarġaş-, ḳattur-, ḳazlın-, ḳıġlat-, ḳımızlan-, ḳınış-, ḳırḳış-, münle-, müŋret-, saġış-, satıġla-, satıġlaş-, seşin-, sıḳrış-, söküg, taplaş-, tizin-, tiziş-, türüş-, yarınla-, yėrtür-, yıldızlan-, yoḏuş-, yularla-, yularlan- ve yumun- sözcükleri incelenmiştir. Karşılaştırma sonucunda, çalışmaya dahil edilen 32 sözcükten 15’inin yalnızca Yakutçada, diğer 17 sözcüğün ise Yakutçayla birlikte birkaç Türk dilinde daha varlığını sürdürdüğü tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hapax legomenon, tek örnek, tek veri, Yakutça, Dîvânu Lügâti’t-Türk, söz varlığı, etimoloji

Kaynakça

• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ata, A. (2012). Rylands nüshası satırarası Türkçe Kur’an tercümesi’nde hapax. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(1), 1-12.
• Atalay, B. (2006). Divanü Lûgat-it-Türk I (5. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2006). Divanü Lûgat-it-Türk (Dizin) IV (5. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2018). Tek örnek yundak sözcüğü üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 66 (1), 151-163.
• Bussmann, H. (2006). Routledge dictionary of language and linguistic (G. Trauth ve K. Kazzazı, çev. and ed.). London and New York: Routledge.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1985). Compendium of the Turkic dialects III. Harvard: Harvard University Office of the University Publisher.
• Demirci, Ü. Ö. (2018). Tarama ve derleme sözlükleri ile tanıklanan ‘hapaxlar’ I. Uluslararası Türk Dili Çalıştayı, 139-147.
• Doğan, C. (2019). Dîvânu Lugâti't-Türk’teki hapax kelimelere Behcetü’l-Hadâyık’tan tanıklar. Yeni Türkiye Dergisi, 105, 320-327.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (3. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation I-II. Wiesbaden: Otto Harratsowitz.
• Fedotov, M. R. (1996): Etimologiçeskiy slovar’ çuvaşskogo yazıka II. Çeboksarı.
• Kaçalin, M. S. ve Ölmez, M. (2019). Dîvânu Lugâti’t-Türk (1. baskı). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Koç, K., Bayniyazov, A. & Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Krueger, J. R. (1962). Yakut manual. Indiana: Indiana University Publications.
• Küçük, S. ve Demirci, Ü. Ö. (2016). Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki hapaxlar -1-. II. Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu, Bişkek: Mahmud Kaşgari Doğu Üniversitesi, 160-166.
• Ma’rufov, Z. M. (ed.). (1981). Özbek tilining izohli lugati I-II. Moskova: Rus Tili Nashriyoti.
• Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurskiy slovar’. Leningrad: Nauka.
• Naskali, E. G. ve Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2000). Tuvacanın eskiliği üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, 10, 133-138.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen (Tuvacanın Sözvarlığı-Eski Türkçe ve Moğolca Denklikleriyle). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Ölmez, M. (2008). Dīvānu Luġāti’t-Turk’teki tek örnekler üzerine (1). (M. Kalkışım ed.). Doğumunun 1000. Yılı Dolayısıyla Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu içinde (s. 295-297). Rize.
• Ölmez, M. (2011). Tek örnek tek örnek değildir: Eski Türkçe üz ‘sağır’ Sözü Hakkında. Maḥmūd al-Kaşġāri’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Divānu Luġāti’t-Türk Sempozyumu (5-7 Eylül 2008) içinde (s. 245-251). (H. Develi, M. S. Kaçalin, F. Kıral, M. Ölmez, T. Çulha, haz.). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pakendorf, B. (2007). Contact in the prehistory of the Sakha (Yakuts): Linguistic and Genetic Perspectives. Utrecht: LOT.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekarskiy, E. K. (1917). Slovar’ yakutskogo yazıka I. Petrograd’: İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Pekarskiy, E. K. (1925). Slovar’ yakutskogo yazıka III. Leningrad: Akademii Nauk Soyuza Sovetskix Sotsialistiçeskix Respublik.
• Pekarskiy, E. K. (1927). Slovar’ yakutskogo yazıka II. Leningrad: Akademii Nauk Soyuza Sovetskix Sotsialistiçeskix Respublik.
• Pekarskiy, E. K. (1928). Slovar’ yakutskogo yazıka IV. Leningrad: Akademii Nauk Soyuza Sovetskix Sotsialistiçeskix Respublik.
• Pekarskiy, E. K. (1945). Yakut dili sözlüğü I (A-M). İstanbul: TDK, Ebüzziya Matbaası.
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen texte aus zentralasien I, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Sağır, C. (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk ile Yakutçanın söz varlığı bakımından karşılaştırılması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sleptsov, P. A., Korkina, E. İ., Koryakina, K. N., Kılatçanov, S. P., Nikiforov, G. A., Okoneşnikov, E. İ., ... Haritonov, L. N. (1972). Yakutsko-russkiy slovar'. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Sleptsov, P. A. (Ed.), (2004-2018). Bol’shoy tolkovıy slovar’ yakutskogo yazıka I-XV. Novosibirsk: Nauka Press.
• Stachowski, M. (1993). Dolganischer wortschatz. Kraków: Nakladem Uniwersytetu Jagiellonskiego.
• Tağıyev, M. T., Axundov,A. A., Hüseynov, F. H., Aydınov, İ. M., Kǝrimov, İ. M. ve Qurbanova, R. İ. (2006). Azǝrbaycanca-rusça lüğet I-IV. Bakü: Şǝrq - Qǝrb.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tezcan, S. (2008). Dîvan Lugâti’t-Türk’te tek veriler (hapax legomena). M. Kalkışım (Ed.). Doğumunun 1000. Yılı Dolayısıyla Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu içinde (s. 298-302). Rize.
• TRS = Tatarsko-russkiy slovar’ (1966). Moskova: Akademiya Nauk.
• Türk Dil Kurumu. (2019). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (4. baskı). C. I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.