Bir Osmanlı Müfessiri Karamânî’nin İşârî Tefsire Yaklaşımı

Year 2022, Volume: 2 Issue: 2, 11 - 21, 30.11.2022

Sema Ünal

Abstract

Eski adı Lârende olan Karaman şehri, Osmanlı hakimiyetine girdiği tarihten itibaren özellikle ilmî alanda gelişme göstermiştir. Nitekim Ahmed b. Mahmûd el-Karamânî ‘nin (ö. 971/1564) dünyaya gelip çocukluğunun ve gençliğinin geçtiği yıllarda Karaman’da bulunan medreselerin sayısı etrafındaki çevre şehirlerinkinden daha fazla olmuştur. Karamânî, tahsiline önce memleketinin medreselerinde başlamış; daha sonra ise İstanbul’a gelerek icâzetnâmesini alarak müderrislik makamını kazanmıştır. O, Osmanlı Devleti’nin siyaset, ekonomi, ilim ve kültür gibi pek çok alanda müreffeh olduğu Kanuni Sultan Süleyman döneminde (1520-1566) yaşamış bir âlim, müderris ve vaizdir. Devletin vazifelendirmesiyle çok az bir meblağ karşılığında haftanın birçok gününde Fatih camiinde hadis ve tefsir dersleri okutmuştur. Cuma günleri ise Ahaveyn mescidinde vaaz vermiştir. Bir süre sonra Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Sultan II. Selim (1566-1574) ile aralarında çıkan bir anlaşmazlık dolayısıyla memleketine dönmüş ve burada Halvetî şeyhi Şeyh Cemâlüddin Efendi’nin (v. 933/1527) hizmetine girmiş, ondan hilâfet alarak görevini yerine getirmiştir. Hayatının son zamanlarında ise yalnız kalmayı tercih ederek kendisini ibadete, okumaya ve eser telif etmeye adamıştır. İlminin yanı sıra takvası, mütevazılığı, kanaatkârlığı ve sûfî yönüyle de tanınan Karamânî, doğduğu şehir olan Karaman’da vefat etmiştir. Kendisinden sonra gelecek nesle üç eser bırakmıştır. Bunlardan birisi on bir ciltten oluşan Tefsîru’l-Kur’ân ismindeki tefsiridir. Dirayet ağırlıklı bir tefsir olan eseri Arap dili, belâgat, hadis, Kur’ân ilimleri, fıkıh ve kelam gibi temel İslam bilimleri alanında pek çok meseleyi içine almıştır. Tasavvufî yönüyle de bilinen müellifin yer yer işârî tefsir yaptığı görülmektedir. Ona göre zâhirî tefsir akla hitap ederken, işârî tefsir kalbe hitap etmektedir. Mutasavvıfların derin düşünce sonucunda keşf ve ilham yoluyla âyetlere verdikleri anlamları ifade eden işârî tefsirin temel amacı, okuyucunun söz konusu âyetten ibret almasıdır. Nitekim Karamânî de bu amacı taşımaktadır. O ele aldığı âyetlerin önce zâhirî, ardından da işârî tefsirine değinmektedir. İşârî tefsirde kendi düşüncesi yanında meşhur mutasavvıfların veya âriflerin sözlerine başvurmaktadır. Bu makaledeki amaç, Osmanlı müfessirlerinden Karamânî’nin Tefsîru’l-Kur’ân adlı eserinde âyetlere verdiği işârî anlamları tespit edip değerlendirmektir.

Keywords

Tefsir, Karamânî, Tefsîru’l-Kur’ân, Mutasavvıf, İşârî Tefsir

An Ottoman Commentator Karamânî’s Approach to Ishari İnterpretation

Abstract

References

• Atâyî, Nev‘îzâde. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî tekmileti’ş-Şakâ’ik. 2 Cilt. İstanbul: Elma Basım ve Yayın, 2017.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî. ez-Zühdü’l-kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Dârü’l-Cinân, 1987.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. sad. Adbulaziz Hatip. 2 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2014.
• Birışık, Abdulhamit. “Tefsir”. DİA. 40/281-290. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. tsh: Muhammed Şerefüddin. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1941.
• Demir, Ziya. XIII.-XVI. Y.Y. Arası Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. thk. Ebü’l-Fazl Abdurrahîm b. el-Hüseyin. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1982.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbni Mâce. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1998.
• Karakaş, Vehbi. “Âlûsî’nin Rûhu’l-Meânî’sinde İşârî Tefsir”. Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (Temmuz-Aralık 2013), 173-188.
• Karamânî, Ahmed b. Mahmûd el-Asam. Tefsîru’l-Karamânî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Nüshası, 109-117 Numaralar.
• Kaya, Mesut. “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı-Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği-”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim]. 15/1 (2015), 9-31.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l ‘Uyûn. thk. Abdulmaksûd b. Abdurrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mennâu’l-Kattân. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Öztürk, Mustafa. “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış”. Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları. 1/91-160. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011.
• Uludağ, Süleyman. İslâm Düşüncesinin Yapısı Selef/Kelam/Tasavvuf/Felsefe. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Basım, 2012.
• Uludağ, Süleyman. “Riyâzet”. DİA. 35/143-144. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, ts.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 2011.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye. 7 Cilt. ts.
• Yıldız, Mehmet. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Kur’ân’a İşârî Yaklaşımlar; Cemâl-i Halvetî Örneği”. Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu. ed. Mehmet Fatih Gökçek. Ankara: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 536-545. 2014.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. ‘Ilmü’t-tefsîr. b.y: Dârü’l-Meârif, ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. Tefsir Tarihi, çev. Aydın Temizer-Bünyamin Açıkalın-Halil Aldemir. 3 Cilt. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2018.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmidi’t-tenzîli ve uyûni’l-ekâvili fî vucûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed - Ali Muhammed. 6 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ubeykân, 1998.
• Zürkânî, Muhammed Abdu’l-Azîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Feyyâz Ahmed Zemrali. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1995.