Vakıf İstibdal Kayıtları, İstanbul’da Barınma Kültürü ve Kent Yapısına Dair Neler Sunar?

Year 2010, Issue: 16, 467 - 488, 01.09.2010

H. Gökçen Özkaya

Abstract

XVIII. yüzyıl, İstanbul başta olmak üzere, Osmanlı dünyasında toplumsal yaşam alışkanlıklarının ve bununla birlikte özel alan ve mekanların önemli değişimler geçirdiği gerilimli bir dönemdir. XVIII. yüzyıl İstanbul’unda konuta, barınma kültürü ve yaşam koşullarına dair yapılan araştırmalar, özellikle XIX. yüzyıl öncesine ait günümüze ulaşmış konutların azlığı ve özel alana/ev içi yaşama dair betimleyici belgelerin ender bulunması nedeniyle yetersiz kalmıştır. Oysa veriler, bunlarla sınırlı değildir; vakfiyeler, vakıf tahrir defterleri, vakıf muhasebe kayıtları, Divan-ı Hümayun yazışmaları gibi pek çok Osmanlı belgesi barınma ve kent kültürüne ilişkin azımsanmayacak derecede veri sağlayabilir. Bu belgelerden bir diğeri de İstanbul Ahkâm defterleridir. Bu defterlerin 1742–1764 yılları arasındaki hükümleri, konularına göre tasnif edilerek basılmış durumdadır. Metinde ele alınacak olan da, basılan bu hükümler içerisinde, konut, barınma kültürü ve kent yapısı için zengin bir malzeme oluşturan istibdal kayıtları olacaktır. Vakıf ve şahıslar arasında gerçekleşen ve vakfa ait gayrimenkullerle mülklerin değişimini konu alan bu kayıtların tanıtılmasının yanı sıra, İstanbul barınma kültürü ve kent yapısıyla ilişkili olarak 1742–1764 tarih aralığındaki kayıtlarda elde edilen verilerin neler olduğu hakkında araştırmacılara bilgi verilmesi amaçlanmıştır.

Keywords

Ahkâm defterleri, İstibdal, Konut, Barınma kültürü, İstanbul

What do Istibdal Registers of Waqfs Present to the Researchers regarding the Domestic Culture and City Structure of Istanbul?

Abstract

The 18th century was an era of change and transformation in both domestic practices and home life in Ottoman society, particularly in Istanbul. However, in research carried out on domestic architecture in the 18th century, due to an insufficient number of both buildings from the era that are still standing today and documents that depict them, it has been almost impossible to carry out a reliable documentary analysis of domestic culture and architecture and living conditions in the 18th century. For example, documents which describe/depict houses and life in this era are very rare. For these reasons, academic studies about the domestic culture of this period have been unsatisfactory to date. On the other hand, the available documents are not limited to these. A great number of official Ottoman documents, such as waqfiyes, tahrir and account registers from the waqfs, as well as correspondence of the Divan-ı Hümayun (State Council) and qadı (court) registers, can provide a great deal of data on the issues mentioned above. The court registers of Istanbul can be included in these documents. Registers dating between 1742 and 1764 have been classified by subjects and published. In this paper, the documents examined are those known as istibdal which include rich material on the domestic culture and architecture, as well as the city structure in the 18th century. Istibdal were transactions between waqfs and private individuals and were a means for exchanges of real estate properties.

Keywords

Ahkam registers, İstibdal, House, Domestic culture, Istanbul

References

• Akgündüz, Ahmed, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, 2. bs., İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1996.
• Artan, Tülay, “Architecture As a Theatre of Life: Profile of The Eighteenth Century Bosphorus, Massachusetts Institute of Technology”, Basılmamış Doktora tezi, 1989.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskanı ve Nüfusu, Ankara: Doğuş Matbaası Limited Şirketi, 1958.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Ondokuzuncu Asırda İstanbul Haritası, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1978.
• Barkan, Ömer Lütfi ve Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri 953 (1546) Tarihli, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü Neşriyatı, 1970.
• Barkan, Ömer Lütfi, “İslâm-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmpa- ratorluğu’nda Aldığı Şekiller-I: Şer‘î Miras Hukuku ve Evlâtlık Vakıflar”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 1940, c. VI, sy. 1, s. 156- 181.
• Dağdelen, İrfan, Alman Mavileri 1913-1914 1. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları, c. I, II, III, İstanbul: İBB Yayınları, 2007.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, İstanbul: Aydın Kitabevi, 2007.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir, 2. bs., İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Faroqhi, Suraiya, Men of Modest Substance House Owners and House Property in the 17th century Ankara and Kayseri, Cambridge University Press, 1987.
• Fernandes, Leonor, “Istibdal: the Game of Exchange and Its Impact on the Urbanization of Mamluk Cairo”, The Cairo Heritage: Essays in Honor of Laila Ali Ibrahim, Doris Behrens-Abouseif (ed.), American University in Cairo Press, 2000.
• Göyünç, Nejat, “Osmanlı Belgelerinde Konut Terminolojisi”, Tarihten Günü- müze Anadolu’da Konut ve Yerleşme, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Top- lumsal Tarih Vakfı Yayınları, 264-268.
• Hanna, Nelly, Habiteur au Caire: La maison moyenne et ses habitants aux XVII et XVIII siecles, Institut français d’arheologie orientale du Caire, 1991.
• İstanbul Ahkam Defterleri İstanbul Vakıf Tarihi 1 (1742–1764), İstanbul: İBB Araş- tırmaları Merkezi Yayınları, 1998.
• Kuban, Doğan, “Tarih-i Cami-i Şerif-i Nur-u Osmanî ve XVIII. Yüzyıl Osmanlı Yapı Tekniği Üzerine Gözlemler”, Türk ve İslâm Sanatı Üzerine Dene- meler, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995, 141–161.
• Kuban, Doğan, “İstanbul’un Tarihsel Yapısının Özellikleri”, Türk ve İslâm Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995, 199-224.
• Marcus, Abraham, “Men, Women, and Property: Dealers in Real Estate in the 18th Century-Aleppo”, JESHO, XXVI, II, 1983, 137-163.
• Müller-Wiener, Wolfgang İstanbul’un Tarihsel Topografyası 17. Yüzyıl Başlarına Kadar Byzantion-Konstantinopolis-İstanbul, 1. bs., İstanbul: Yapı-Kredi Yayınları, 2001.
• Osmanlı Araştırmaları, Arşiv Belgeleri ve Rehber, Ahkâm Defterleri, http://www. os-ar.com
• Özkaya, Hatice Gökçen, “18. Yüzyıl İstanbul’unda Barınma Kültürü ve Yaşam Koşulları”, Doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Tarihi ve Kuramı Programı, İstanbul, 2011.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983, c. I-II-III.
• Tanyeli, Uğur, “Osmanlı Metropollerinde Evlerin Konfor ve Lüks Normları (16.- 18. yüzyıl)”, Soframız Nur Hanemiz Mamur, Suraiya Faroqhi, Christoph K. Neumann (ed.), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006, s. 333-349.
• Türkçe Sözlük 1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
• Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Yerasimos, Stefanos, “16. Yüzyılda İstanbul Evleri”, Soframız Nur Hanemiz Mamur, Suraiya Faroqhi, Christoph K. Neumann (ed.), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006, s. 307-332.