Türk Edebiyatında Deneme Literatürü

Year 2006, Issue: 8, 311 - 330, 01.09.2006

Yunus Balcı

Abstract

Batı edebiyatlarında Montaigne’in icadı olan ve oldukça yaygınlık kazanan “deneme”
kavramı için Cumhuriyet öncesinde “tecrübe-i kalemiyye”, “kalem tecrübesi” gibi
tamlamalar kullanılmakla birlikte, essay karşılığında deneme sözcüğünün kullanılması
Cumhuriyet sonrasındadır. Deneme, bir tür olarak Türk edebiyatına Batı edebiyatlarından
geçmiştir. Tanzimat sonrasında ve bilhassa II. Meşrutiyet döneminde benzer
yazılar yazılmasına rağmen denemenin Türk Edebiyatında Batılı anlamda yer etmesi
de yine Cumhuriyet sonrasındadır.
Dolayısıyla deneme hakkında bibliyografik yazıların varlığı da 1940’lı yıllara denk gelir.
Bu tarihlerden itibaren günümüze kadar deneme konusunda çoğu “deneme hakkında
deneme” tarzında yazılar olmakla birlikte akademik seviyede makale ve kitaplara da
rastlamaktayız. Bu çalışmalarda denemenin serbest konulu bir yazı olduğu, samimi bir
üslubu bulunduğu ve denemecinin geniş bir kültüre sahip olması gerektiği hususunda
yazarların bir fikir birliği içerisinde olduğunu söyleyebiliriz. Ancak denemenin daha
doğrusu essay sözcüğünün etimolojisi konusunda ve çağın önemli bir türü olduğu veya
çağını tamamladığı konularında yazarlar arasında bir fikir birliği yoktur

Keywords

Türk Edebiyatı, Deneme, Bibliyografya, Deneme Üzerine Yazılar

A Bibliography of Essay in Turkish Literature

Abstract

Essay is a short literary composition in prose in which a writer discusses a topic that
is usually restricted in its scope, or he tries to persuade the reader to accept a particular
point of view. While reading an essay, we often feel as if the author is speaking directly
to us.
In the European literature, the term essai was first applied to the form by Montaigne.
The word essay derives from the French verb essayer, which means “to try”. The essay,
as a form of literature, was first encountered in Turkish literature after the Tanzimat.
The Turkish equivalents of the term have been “tecrübe-i kalemiyye” and “kalem tecrübesi”. Finally, deneme, which corresponds to “to try” was put into use in Turkish literature
after the Republic period.
Therefore, the bibliographic works on essay were inaugurated at the end of the 1930s.
While most of these works traced until the contemporary times are based on an “essay
about essay” format, we also come across some articles and books written at the
academic level. We can conclude that the authors have reached a consensus on some
issues like an essay relating to an autonomous sphere with a sincere style and the essayist
having to master a wide perspective to the world. However, there is also considerable
dissent among them regarding the ethymology of the term “essay” and the
question whether it has outlived its age as a genre or not.

Keywords

Turkish Literature, Essay, Bibliography, Works on Essay

References

• Akatlı, Füsun, “Bilge Karasu’nun Denemeciliği”, Varlık, 1 Kasım 1994, sy. 1046, s. 22.
• Akatlı, Füsun, “Salah Birsel ve Deneme”, Cumhuriyetten Bu Yana Türk Edebiyatı, İs- tanbul, 1984, s. 115.
• Akatlı, Füsun, “Yazınımızda Deneme ve Eleştirinin Günümüzdeki Durumu Üzerine”, Türk Dili, Mart 1982, sy. 363, s. 142-148.
• Akatlı, Füsun, Düşünce Ufkunda Pupa Yelken/ Edebiyat Üzerine Denemeler/Denemeler Üzerine Yazılar, İstanbul: Boyut Yayınları, 1999.
• Akatlı, Füsun, Yaz Başına Neler Gelir, İstanbul: Ada Yayınları, 1980.
• Akatlı, Füsun, Zamansız Yazılar, İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2004.
• Alkan, Ahmet Turan, “İlim ve Sanat Arasında Deneme Tarzının Yeri”, Türk Edebiyatı Dergisi, Haziran 1997, sy. 284, s. 14.
• Altıntren, Derya, “Şu Özberber’le Deneme Üstüne”, Gösteri, Kasım 1984, sy. 48, s. 16.
• Arslan, Ahmet, “Denemeyi Denemek”, Türk Dili Dergisi, Eylül-Ekim 1994, sy. 44, s. 29-33.
• Nurullah Çetin, “Türk Edebiyatında Deneme”, Milli Eğitim Dergisi, Kış 2005, sy. 165.
• Ataç, Nurullah, “Bir Mektup”, Yücel, 1 Nisan 1945.
• Ataç, Nurullah, Haber, 10 Mart 1938.
• Aytaç, Gürsel “Bir Yazı Türü: Deneme”, Çağdaş Eleştiri, Kasım 1984, sy. 11, s. 10.
• Aytaç, Gürsel, Denemeler Seçkisi, Gündoğan Yayınları, Ankara 1990.
• Baki, Hayati, “Deneme ve Eleştiri Üstüne Bir Deneme Denemesi”, Cumhuriyet Döne- mi Türk Edebiyatı, Hüseyin Atabaş, Aydın Şimşek ve Devrim Dirlikyapan (haz.), Ankara: Edebiyatçılar Derneği, 1998, s. 355-372.
• Batu, Selahattin, “Benim Sevdiğim Denemeler”, Varlık, 15 Eylül 1958, sy. 486.
• Batu, Selahattin, “Denemelerin Dünyası”, Varlık, 1 Ekim 1958, sy. 487, s. 3.
• Batur, Enis, “Deneme”, Gösteri, Haziran 1986, sy. 67, s. 23.
• Batur, Enis, “Denemeyi Deneyenler”, Yazko Edebiyat, Aralık 1980, sy. 2, s. 59-61.
• Belge, Murat, “Deneme”, Tarihten Güncelliğe, 2. baskı, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1986, s. 23.
• Belge, Murat, “Önsöz”, Tarihten Güncelliğe, 2. baskı, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1986, s. 9.
• Belge, Murat, “Sosyalist Deneme Yazmak”, Tarihten Güncelliğe, 2. baskı, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1986, s. 17.
• Bezirci, Asım, “Deneme Deyince”, Varlık, Kasım 1986, sy. 950.
• Binyazar, Adnan, “Cevdet Kudret’in Denemeciliği”, Milliyet Sanat Dergisi, 15 Eylül 1987, sy. 176, s. 12.
• Binyazar, Adnan, “Cumhuriyet Döneminde Eleştiri Deneme”, Türk Dili, Kasım 1973, c. XXIX, sy. 266, s. 132-148.
• Birkiye, Atilla, “Bir Aydınlanmacı, Cevdet Kudret: Deneme En Sevdiğim Yazı Türü”, Varlık, Aralık 1991, sy. 1011, s. 8.
• Birkiye, Atilla, “Denemeden Denemeye”, Varlık, Kasım 1986, sy. 950.
• Birkiye, Atilla, “Soydenemeciler”, Cumhuriyet, 17 Kasım 1994.
• Birkiye, Atilla, Düşünceler Sözler Yazılar, Birim Yayınları, İstanbul 1984.
• Birsel, Salah, “Denemenin D’si”, Sanat Olayı, Mart 1985, sy. 34.
• Birsel, Salah, Kediler, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1998.
• Burian, Orhan, “Essay Hakkında”, Yücel, Haziran 1936, c. III, sy. 16, s. 142.
• Candan, Mazhar, “Deneme Denince”, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
• Çağdaş, Hami, “M. Melih Yürüşen’le Deneme Üstüne”, Gösteri, Kasım 1984, sy. 48, s. 18.
• Çetin, Nurullah, “Türk Edebiyatında Deneme”, Milli Eğitim Dergisi, Kış 2005, sy. 165.
• Çotuksöken, Yusuf, “Denemenin Kıyılarında Dolaşmak”, Denemenin Kıyılarında, İs- tanbul: İnsancıl Yayınları, 1992, s. 5.
• Darago, Reşat Nuri, “Deneme”, Türk Dili, Mayıs 1962, c. XI, sy. 128, s. 677-678
• Demiray, Kemal, Edebiyatta Türler, İstanbul: İnkılap ve Aka, 1971.
• Deneme Dosyası, Derkenar, Ocak 2006, sy. 14.
• Deneme Özel Sayısı, Türk Dili, 1 Temmuz 1961, c. X, sy. 118.
• Deneme Özel Sayısı, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
• Deneme Özel Sayısı, Varlık, Kasım 1986, sy. 950.
• Dizdaroğlu, Hikmet “Denemeci Suut Kemal Yetkin”, Suut Kemal Yetkin’e Armağan, An- kara: Hacettepe Üniversitesi Armağan Dizisi: 1, 1984.
• Edgü, Ferit, “Deneme Üzerine”, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
• Emir, Sabahat, Ünlü Yazarlardan Seçme Denemeler, İstanbul: Emir Yayınları, 1975.
• Enginün, İnci, “Deneme ve Denemecilik”, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, 5. bas- kı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2004, s. 387–409.
• Eyüboğlu, Sabahattin (çev.), “Önsöz-I”, Montaigne, Denemeler, İstanbul: Cem Yayınla- rı, 1987.
• Fuat, Memet, Türk Yazınından Seçilmiş Denemeler, 2. baskı, İstanbul: Adam Yayınları, 1996.
• Gökhan, Halil, “Sözün ve Yazının Yurdunda Bir Yazar Feridun Andaç İle Söyleşi”, Cum- huriyet Kitap, 19 Ağustos 1999.
• Günyol, Vedat, “Deneme Deyince”, Yaza Yaza Yaşarken, İstanbul: Cem Yayınevi, 1991, s. 148.
• Günyol, Vedat, Kendimce Denemeler, İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2003.
• Gür, Alim, “Usta Denemecinin Dil ve Üslûbu”, Millî Kültür, Eylül 1988, sy. 62, s. 68.
• Gürbilek, Nurdan, Ev Ödevi, İstanbul: Metis Yayınları, 1998.
• Gürsel, Orhan, “Denemeler Üzerine”, Varlık, 1 Ekim 1955, sy. 423.
• Güzel Yazılar-Denemeler, İsmail Parlatır, İnci Enginün, Orhan Okay, Zeynep Kerman ve Kâzım Yetiş (haz.), Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999.
• İnam, Ahmet, Eleştirinin Kıyılarında, Ankara: Hece Yayınları, 2003.
• İslam, Ayşenur ve Nermin Öztürk, Edebi Metinler-III, Ankara, 1993.
• Kansu, Ceyhun Atuf, “Deneme”, Denemeler, Denemeciler Antolojisi, İsmet Kemal Kara- dayı (haz.), İstanbul, 1977, s. 301-302.
• Kaplan, Mehmet, “Ahmet Haşim ve Nesirleri Hakkında Birkaç Söz”, Ahmet Haşim, Üç Eser - Bize Göre, Gurabâhâne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi-, İstan- bul, 1992.
• Karaalioğlu, Seyit Kemal, Sözlü/Yazılı Kompozisyon-Konuşmak ve Yazmak Sanatı, 16. baskı, İstanbul, 1982.
• Karadayı, İsmet Kemal, “Deneme Nedir Ne Değildir”, Sesimiz, Kasım 1980, s.32.
• Karadayı, İsmet Kemal, Denemecilerden Derlemeler, İstanbul: Deniz Yayınları, 1971.
• Karadayı, İsmet Kemal, Denemeler, Denemeciler Antolojisi, İstanbul, 1977.
• Korkut, Saffet (çev.), “Önsöz”, Francis Bacon, Denemeler (Essays), Ankara: Maarif Mat- baası, 1943.
• Meriç, Cemil, “Roman ve Deneme”, Hisar, Aralık 1978, sy. 255, s. 3.
• Özdemir, Emin, “Deneme ve Denemecilerimiz”, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, Hüseyin Atabaş, Aydın Şimşek ve Devrim Dirlikyapan (haz.), Ankara: Edebi- yatçılar Derneği, 1998, s. 239-248.
• Özdemir, Emin, Düşüncenin Toprağı/Türk ve Dünya Yazınından Denemeler, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Özdemir, Emin, Yazı ve Yazınsal Türler, İstanbul: Karacan Yayınları, 1981.
• Özgül, M. Kayahan, “Denemeyi Deneme”, Kandille İskandil, Ankara: Hece Yayınları, 2003, s. 213-229.
• Pakdil, Nuri, “Deneme”, Biat II, Ankara: Edebiyat Dergisi Yayınları, 1977.
• Safa, Peyami, Objektif 2 –Sanat Edebiyat Tenkit-, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1990.
• Salihoğlu, Mehmet, “Deneme ve Anlatı”, Okuyup Düşündükçe, Ankara, 1989, s. 166.
• Salihoğlu, Mehmet, “Deneme ve Derleme”, Varlık, Mart 1977, sy. 836.
• Salihoğlu, Mehmet, “Deneme”, Gün Işığına Çıktıkça, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1975, s. 1.
• Sezgin, Dinçer, “Denemenin Usta Kalemi Vecihi Timuroğlu”, Cumhuriyet Kitap, 12 Şu- bat 1998, sy. 417.
• Sözer, Önay, “Denemeyi Denememek İçin”, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
• Süreya, Cemal, “Deneme Deyince”, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
• Süreya, Cemal, “Eleştiri Deneme”, Nesin Vakfı Edebiyat Yıllığı 1976, İstanbul: Tekin Ya- yınevi, 1976, s. 86.
• Timuçin, Afşar, “Eleştiri ve Deneme Alanında Yeni Adlar ve Ürünler”, Cumhuriyet Dö- nemi Türk Edebiyatı, Hüseyin Atabaş, Aydın Şimşek ve Devrim Dirlikyapan (haz.), Ankara: Edebiyatçılar Derneği, 1998, s. 351-354.
• Tosun, Necip, “Öykü ve Deneme”, Hece, Mart 1997, sy. 3, s. 10.
• Tunalı, İsmail, Denemeler, İstanbul: İktisadi Yayınları, 1980.
• Türk Dili Dergisi Deneme Özel Sayısı, Temmuz 1961, c. X, sy. 118.
• Türkay, Osman, “Deneme Üzerine Bir Tartışma”, Haziran 1962, c. XI, sy. 129, s. 760-761.
• Uç, Himmet, Türk Edebiyatında Deneme, Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2004.
• Uçarol, Tuncer, “Vedat Günyol’la Deneme Üzerine Söyleşi”, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
• Uyguner, Muzaffer, “Denemeleri”, Salah Birsel, İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 1991, s. 108-157.
• Uygur, Nermi, Denemeli Denemesiz, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• Yağcı, Öner, Cumhuriyet Dönemi Denemeler Seçkisi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakan- lığı Yayınları, 2002.
• Yavuz, Hilmi, Denemeler Karşı Denemeler, İstanbul: Bağlam Yay., 1988.
• Yetkin, Suut Kemal, Edebiyat Üzerine Denemeler, Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları, 1978.
• A Bibliography of Essay in Turkish Literature Yunus BALCI