Batı edebiyatlarında Montaigne’in icadı olan ve oldukça yaygınlık kazanan “deneme”
kavramı için Cumhuriyet öncesinde “tecrübe-i kalemiyye”, “kalem tecrübesi” gibi
tamlamalar kullanılmakla birlikte, essay karşılığında deneme sözcüğünün kullanılması
Cumhuriyet sonrasındadır. Deneme, bir tür olarak Türk edebiyatına Batı edebiyatlarından
geçmiştir. Tanzimat sonrasında ve bilhassa II. Meşrutiyet döneminde benzer
yazılar yazılmasına rağmen denemenin Türk Edebiyatında Batılı anlamda yer etmesi
de yine Cumhuriyet sonrasındadır.
Dolayısıyla deneme hakkında bibliyografik yazıların varlığı da 1940’lı yıllara denk gelir.
Bu tarihlerden itibaren günümüze kadar deneme konusunda çoğu “deneme hakkında
deneme” tarzında yazılar olmakla birlikte akademik seviyede makale ve kitaplara da
rastlamaktayız. Bu çalışmalarda denemenin serbest konulu bir yazı olduğu, samimi bir
üslubu bulunduğu ve denemecinin geniş bir kültüre sahip olması gerektiği hususunda
yazarların bir fikir birliği içerisinde olduğunu söyleyebiliriz. Ancak denemenin daha
doğrusu essay sözcüğünün etimolojisi konusunda ve çağın önemli bir türü olduğu veya
çağını tamamladığı konularında yazarlar arasında bir fikir birliği yoktur
Akatlı, Füsun, “Bilge Karasu’nun Denemeciliği”, Varlık, 1 Kasım 1994, sy. 1046, s. 22.
Akatlı, Füsun, “Salah Birsel ve Deneme”, Cumhuriyetten Bu Yana Türk Edebiyatı, İs- tanbul, 1984, s. 115.
Akatlı, Füsun, “Yazınımızda Deneme ve Eleştirinin Günümüzdeki Durumu Üzerine”, Türk Dili, Mart 1982, sy. 363, s. 142-148.
Akatlı, Füsun, Düşünce Ufkunda Pupa Yelken/ Edebiyat Üzerine Denemeler/Denemeler Üzerine Yazılar, İstanbul: Boyut Yayınları, 1999.
Akatlı, Füsun, Yaz Başına Neler Gelir, İstanbul: Ada Yayınları, 1980.
Akatlı, Füsun, Zamansız Yazılar, İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2004.
Alkan, Ahmet Turan, “İlim ve Sanat Arasında Deneme Tarzının Yeri”, Türk Edebiyatı Dergisi, Haziran 1997, sy. 284, s. 14.
Altıntren, Derya, “Şu Özberber’le Deneme Üstüne”, Gösteri, Kasım 1984, sy. 48, s. 16.
Arslan, Ahmet, “Denemeyi Denemek”, Türk Dili Dergisi, Eylül-Ekim 1994, sy. 44, s. 29-33.
Nurullah Çetin, “Türk Edebiyatında Deneme”, Milli Eğitim Dergisi, Kış 2005, sy. 165.
Ataç, Nurullah, “Bir Mektup”, Yücel, 1 Nisan 1945.
Ataç, Nurullah, Haber, 10 Mart 1938.
Aytaç, Gürsel “Bir Yazı Türü: Deneme”, Çağdaş Eleştiri, Kasım 1984, sy. 11, s. 10.
Aytaç, Gürsel, Denemeler Seçkisi, Gündoğan Yayınları, Ankara 1990.
Baki, Hayati, “Deneme ve Eleştiri Üstüne Bir Deneme Denemesi”, Cumhuriyet Döne- mi Türk Edebiyatı, Hüseyin Atabaş, Aydın Şimşek ve Devrim Dirlikyapan (haz.), Ankara: Edebiyatçılar Derneği, 1998, s. 355-372.
İslam, Ayşenur ve Nermin Öztürk, Edebi Metinler-III, Ankara, 1993.
Kansu, Ceyhun Atuf, “Deneme”, Denemeler, Denemeciler Antolojisi, İsmet Kemal Kara- dayı (haz.), İstanbul, 1977, s. 301-302.
Kaplan, Mehmet, “Ahmet Haşim ve Nesirleri Hakkında Birkaç Söz”, Ahmet Haşim, Üç Eser - Bize Göre, Gurabâhâne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi-, İstan- bul, 1992.
Karaalioğlu, Seyit Kemal, Sözlü/Yazılı Kompozisyon-Konuşmak ve Yazmak Sanatı, 16. baskı, İstanbul, 1982.
Karadayı, İsmet Kemal, “Deneme Nedir Ne Değildir”, Sesimiz, Kasım 1980, s.32.
Karadayı, İsmet Kemal, Denemecilerden Derlemeler, İstanbul: Deniz Yayınları, 1971.
Karadayı, İsmet Kemal, Denemeler, Denemeciler Antolojisi, İstanbul, 1977.
Korkut, Saffet (çev.), “Önsöz”, Francis Bacon, Denemeler (Essays), Ankara: Maarif Mat- baası, 1943.
Meriç, Cemil, “Roman ve Deneme”, Hisar, Aralık 1978, sy. 255, s. 3.
Özdemir, Emin, “Deneme ve Denemecilerimiz”, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, Hüseyin Atabaş, Aydın Şimşek ve Devrim Dirlikyapan (haz.), Ankara: Edebi- yatçılar Derneği, 1998, s. 239-248.
Özdemir, Emin, Düşüncenin Toprağı/Türk ve Dünya Yazınından Denemeler, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1979.
Özdemir, Emin, Yazı ve Yazınsal Türler, İstanbul: Karacan Yayınları, 1981.
Özgül, M. Kayahan, “Denemeyi Deneme”, Kandille İskandil, Ankara: Hece Yayınları, 2003, s. 213-229.
Pakdil, Nuri, “Deneme”, Biat II, Ankara: Edebiyat Dergisi Yayınları, 1977.
Salihoğlu, Mehmet, “Deneme ve Anlatı”, Okuyup Düşündükçe, Ankara, 1989, s. 166.
Salihoğlu, Mehmet, “Deneme ve Derleme”, Varlık, Mart 1977, sy. 836.
Salihoğlu, Mehmet, “Deneme”, Gün Işığına Çıktıkça, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1975, s. 1.
Sezgin, Dinçer, “Denemenin Usta Kalemi Vecihi Timuroğlu”, Cumhuriyet Kitap, 12 Şu- bat 1998, sy. 417.
Sözer, Önay, “Denemeyi Denememek İçin”, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
Süreya, Cemal, “Deneme Deyince”, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
Süreya, Cemal, “Eleştiri Deneme”, Nesin Vakfı Edebiyat Yıllığı 1976, İstanbul: Tekin Ya- yınevi, 1976, s. 86.
Timuçin, Afşar, “Eleştiri ve Deneme Alanında Yeni Adlar ve Ürünler”, Cumhuriyet Dö- nemi Türk Edebiyatı, Hüseyin Atabaş, Aydın Şimşek ve Devrim Dirlikyapan (haz.), Ankara: Edebiyatçılar Derneği, 1998, s. 351-354.
Tosun, Necip, “Öykü ve Deneme”, Hece, Mart 1997, sy. 3, s. 10.
Essay is a short literary composition in prose in which a writer discusses a topic that
is usually restricted in its scope, or he tries to persuade the reader to accept a particular
point of view. While reading an essay, we often feel as if the author is speaking directly
to us.
In the European literature, the term essai was first applied to the form by Montaigne.
The word essay derives from the French verb essayer, which means “to try”. The essay,
as a form of literature, was first encountered in Turkish literature after the Tanzimat.
The Turkish equivalents of the term have been “tecrübe-i kalemiyye” and “kalem tecrübesi”. Finally, deneme, which corresponds to “to try” was put into use in Turkish literature
after the Republic period.
Therefore, the bibliographic works on essay were inaugurated at the end of the 1930s.
While most of these works traced until the contemporary times are based on an “essay
about essay” format, we also come across some articles and books written at the
academic level. We can conclude that the authors have reached a consensus on some
issues like an essay relating to an autonomous sphere with a sincere style and the essayist
having to master a wide perspective to the world. However, there is also considerable
dissent among them regarding the ethymology of the term “essay” and the
question whether it has outlived its age as a genre or not.
Akatlı, Füsun, “Bilge Karasu’nun Denemeciliği”, Varlık, 1 Kasım 1994, sy. 1046, s. 22.
Akatlı, Füsun, “Salah Birsel ve Deneme”, Cumhuriyetten Bu Yana Türk Edebiyatı, İs- tanbul, 1984, s. 115.
Akatlı, Füsun, “Yazınımızda Deneme ve Eleştirinin Günümüzdeki Durumu Üzerine”, Türk Dili, Mart 1982, sy. 363, s. 142-148.
Akatlı, Füsun, Düşünce Ufkunda Pupa Yelken/ Edebiyat Üzerine Denemeler/Denemeler Üzerine Yazılar, İstanbul: Boyut Yayınları, 1999.
Akatlı, Füsun, Yaz Başına Neler Gelir, İstanbul: Ada Yayınları, 1980.
Akatlı, Füsun, Zamansız Yazılar, İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2004.
Alkan, Ahmet Turan, “İlim ve Sanat Arasında Deneme Tarzının Yeri”, Türk Edebiyatı Dergisi, Haziran 1997, sy. 284, s. 14.
Altıntren, Derya, “Şu Özberber’le Deneme Üstüne”, Gösteri, Kasım 1984, sy. 48, s. 16.
Arslan, Ahmet, “Denemeyi Denemek”, Türk Dili Dergisi, Eylül-Ekim 1994, sy. 44, s. 29-33.
Nurullah Çetin, “Türk Edebiyatında Deneme”, Milli Eğitim Dergisi, Kış 2005, sy. 165.
Ataç, Nurullah, “Bir Mektup”, Yücel, 1 Nisan 1945.
Ataç, Nurullah, Haber, 10 Mart 1938.
Aytaç, Gürsel “Bir Yazı Türü: Deneme”, Çağdaş Eleştiri, Kasım 1984, sy. 11, s. 10.
Aytaç, Gürsel, Denemeler Seçkisi, Gündoğan Yayınları, Ankara 1990.
Baki, Hayati, “Deneme ve Eleştiri Üstüne Bir Deneme Denemesi”, Cumhuriyet Döne- mi Türk Edebiyatı, Hüseyin Atabaş, Aydın Şimşek ve Devrim Dirlikyapan (haz.), Ankara: Edebiyatçılar Derneği, 1998, s. 355-372.
İslam, Ayşenur ve Nermin Öztürk, Edebi Metinler-III, Ankara, 1993.
Kansu, Ceyhun Atuf, “Deneme”, Denemeler, Denemeciler Antolojisi, İsmet Kemal Kara- dayı (haz.), İstanbul, 1977, s. 301-302.
Kaplan, Mehmet, “Ahmet Haşim ve Nesirleri Hakkında Birkaç Söz”, Ahmet Haşim, Üç Eser - Bize Göre, Gurabâhâne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi-, İstan- bul, 1992.
Karaalioğlu, Seyit Kemal, Sözlü/Yazılı Kompozisyon-Konuşmak ve Yazmak Sanatı, 16. baskı, İstanbul, 1982.
Karadayı, İsmet Kemal, “Deneme Nedir Ne Değildir”, Sesimiz, Kasım 1980, s.32.
Karadayı, İsmet Kemal, Denemecilerden Derlemeler, İstanbul: Deniz Yayınları, 1971.
Karadayı, İsmet Kemal, Denemeler, Denemeciler Antolojisi, İstanbul, 1977.
Korkut, Saffet (çev.), “Önsöz”, Francis Bacon, Denemeler (Essays), Ankara: Maarif Mat- baası, 1943.
Meriç, Cemil, “Roman ve Deneme”, Hisar, Aralık 1978, sy. 255, s. 3.
Özdemir, Emin, “Deneme ve Denemecilerimiz”, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, Hüseyin Atabaş, Aydın Şimşek ve Devrim Dirlikyapan (haz.), Ankara: Edebi- yatçılar Derneği, 1998, s. 239-248.
Özdemir, Emin, Düşüncenin Toprağı/Türk ve Dünya Yazınından Denemeler, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1979.
Özdemir, Emin, Yazı ve Yazınsal Türler, İstanbul: Karacan Yayınları, 1981.
Özgül, M. Kayahan, “Denemeyi Deneme”, Kandille İskandil, Ankara: Hece Yayınları, 2003, s. 213-229.
Pakdil, Nuri, “Deneme”, Biat II, Ankara: Edebiyat Dergisi Yayınları, 1977.
Salihoğlu, Mehmet, “Deneme ve Anlatı”, Okuyup Düşündükçe, Ankara, 1989, s. 166.
Salihoğlu, Mehmet, “Deneme ve Derleme”, Varlık, Mart 1977, sy. 836.
Salihoğlu, Mehmet, “Deneme”, Gün Işığına Çıktıkça, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1975, s. 1.
Sezgin, Dinçer, “Denemenin Usta Kalemi Vecihi Timuroğlu”, Cumhuriyet Kitap, 12 Şu- bat 1998, sy. 417.
Sözer, Önay, “Denemeyi Denememek İçin”, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
Süreya, Cemal, “Deneme Deyince”, Varlık, Temmuz 1982, sy. 898.
Süreya, Cemal, “Eleştiri Deneme”, Nesin Vakfı Edebiyat Yıllığı 1976, İstanbul: Tekin Ya- yınevi, 1976, s. 86.
Timuçin, Afşar, “Eleştiri ve Deneme Alanında Yeni Adlar ve Ürünler”, Cumhuriyet Dö- nemi Türk Edebiyatı, Hüseyin Atabaş, Aydın Şimşek ve Devrim Dirlikyapan (haz.), Ankara: Edebiyatçılar Derneği, 1998, s. 351-354.
Tosun, Necip, “Öykü ve Deneme”, Hece, Mart 1997, sy. 3, s. 10.