el-Enbiyâ 21/22 Âyeti Özelinde Kur’an Delillerinin Bilgi Değeri: Abdüllatîf el-Kirmânî ve Alâeddin el-Buhârî Tartışması

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 73 - 101, 30.06.2025

Rabia Hacer Bahçeci

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1648024

Abstract

Bu çalışma, Kur’ân delillerini ele alarak, özellikle el-Enbiyâ 21/22 âye-tinde yer alan delilin bilgi değerini incelemektedir. Araştırmanın kapsamı, Teftâzânî’nin (ö. 792/1390) bahsi geçen âyetle ilgili yorumuna yönelik Ab-düllatîf el-Kirmânî’nin (ö. 835/1431’den sonra) eleştirileri ve Alâeddin el-Buhârî’nin (ö. 841/1438) bu eleştirilere verdiği yanıtlarla sınırlıdır. Bu kap-samda öncelikle delil türlerinin (aklî ve naklî deliller; hatâbî ve burhânî delil-ler) kavramsal çerçevesi ele alınacak, ardından Teftâzânî’nin el-Enbiyâ 21/22 âyetinde yer alan delilin bilgi değerine yönelik görüşleri ile Abdüllatîf el-Kirmânî’nin bu görüşlere yönelik eleştirileri detaylandırılacaktır. Son ola-rak, Alâeddin el-Buhârî’nin konuyu ele alış biçimi değerlendirilecektir. Ça-lışma, İslam düşünce geleneğindeki Kur’ân delillerinin bilgi değeri tartışma-larının derinliğini ve bu tartışmaların tefsir ilmi açısından taşıdığı potansiyeli göstermesi açısından önemlidir. Araştırmanın temel amacı, Abdüllatîf el-Kirmânî ve Alâeddin el-Buhârî’nin görüşleri ışığında, el-Enbiyâ 21/22 âye-tindeki delilin bilgi değerinin yorumsal çeşitliliğini sistematik bir şekilde de-ğerlendirmektir. Bu amaç doğrultusunda, metinlerarası çözümleme yöntemi benimsenmiş ve ilgili klasik metinler ile tartışmalar, detaylı biçimde incelen-miştir.

Keywords

Tefsir , Tevhid , Delil , Kur’ân Delilleri , Burhân , Hatâbe , Teftâzânî

Ethical Statement

Bu çalışma Prof. Dr. Ömer Çelik danışmanlığında 10.02.2025 tarihinde tamamladığımız “Hatâbe Çerçe-vesinde Kur’an Dilinin Bilgi Değeri ve Meselenin Tev-hid Delilleri Yorumuna Yansıması” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

The Epistemological Value of Qur’anic Evidence in the Context of al-Anbiyā' 21/22: The Debate Between 'Abd al-Laṭīf al-Kirmānī and 'Alā' al-Dīn al-Bukhārī

Abstract

This study examines the epistemological value of Qur’anic evidence, with a particular focus on the evidence presented in verse 21/22 of Al-Anbiya. The scope of the research is limited to ʿAbd al-Laṭif Kirmānī’s criti-cisms of Teftāzānī’s (d. 792/1390) interpretation of this verse and Alāʾ al-Dīn al-Buhārī’s (d. 841/1438) responses to these criticisms. In this context, the study first addresses the conceptual framework of evidence types—namely, rational/ʿaqlī and transmitted/naqlī evidence, as well as rhetori-cal/hatābī and demonstratative/burhānī evidence. It then provides a de-tailed analysis of Teftāzānī’s views on the epistemological value of the evi-dence in Al-Anbiya and ʿAbd al-Laṭif Kirmānī’s subsequent critiques. Fi-nally, the approach adopted by Alāʾ al-Dīn al-Buhārī in addressing this is-sue is evaluated. This research is significant in that it highlights the depth of debates concerning the epistemological value of Qur’anic evidence within the Islamic intellectual tradition and demonstrates the potential these deba-tes hold for the field of exegesis. The primary objective of the study is to sys-tematically assess, in light of the perspectives of ʿAbd al-Laṭif Kirmānī and Alāʾ al-Dīn al-Buhārī, the interpretive diversity regarding the epistemologi-cal value of the evidence in al-Anbiya 21/22. To achieve this, an inter-textual analysis methodology has been adopted, and the relevant classical texts and debates have been examined in detail.

Keywords

Exegesis , Tawhid , Evidence , Qur’anic Evidence , Demonstrative , Rhetoric , Teftāzānī

References

• Aka, İsmail. “Timur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/173-177. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çelik, Muhammed. Kur’ân’ın İkna Hususiyeti. İzmir: Yeni Akademi Yayınları, 2. Basım, 1996.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Kıstâsü’l-müstakîm: Dos-doğru Ölçü. çev. İbrahim Çapak. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2016.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kelâm ve Halk: İlcâmü’l-avâm an ilmi’l-kelâm- el-Kânûnü’l- küllî fi’t-teʾvîl. çev. Mahmut Kaya - M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed - Mardinî, Yusuf Sıdkî. İhya Tercüme ve Şerhi: Mesîru Umûmi’l- Muvahhidîn Şerh u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2015.
• Gelenbevî, İsmail. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Celâl. 2 Cilt. Dersaadet: y.y, 1316.
• Harman, Vezir. “Alâüddin Buhârî el-Hanefî’nin “Risâletün fi’l-İtikâd Adlı Eseri ve Kelâmî Görüşleri”. Kelâm Araştırmaları Dergisi Kader XIII/1 (2015), 141-165.
• İbn Ebû Şerîf, Ebü’l-Meâlî Kemâlüddîn Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’l-Müsâmere fî şerḥi’l-Müsâyere fi’l- ʿaḳāʾidi’l-münciye fi’l-âḫire. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye lit’türâs, 2006.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kâsım. “Şerḥu’l-Müsâyere fi’l-ʿaḳāʾidi’l-münciye fi’l-âḫire”. el- Müsâmere bi-şerhi’l-Müsâyere içinde. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye lit’türâs, 2006.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. el-Keşf ʿan menâhici’l-edille. thk. Muhammed Âbid Câbirî. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 1998.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl. 11 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûdi’l-İslâmiyye, 1991.
• İbnü’l-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Necm b. Abdülvehhab. İs-tiḫrâcü’l-cidâl mine’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyan, 1413.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’ân Yolu: Türkçe Meal ve Tefsir. 4 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2012.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. M. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. Ankara: Milli Eği-tim Bakanlığı, 1941.
• Kaya, Mahmut. “Şart”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/363. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kubat, Mehmet. Kur’ân’da Tevhid. İstanbul: Şafak Yayınları, 1994.
• Kuşlu, Harun. “İbn Sînâ ve Nasîruddîn Tûsî Mantığında Şartlı Önermeler”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVI/30 (2014), 1-16.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dârü’l-câmiât Mısriyye, t.y.
• Mazlum, Muhammet. Kirmânî’nin Burhân-ı Temânu’ Konusundaki Görüşleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/299-308. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özer, Mevlüt. İslam Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Nun Yayıncılık, 1995.
• Özer, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özervarlı, M. Sait. İbn Teymiyye’nin Düşünce Metodu ve Kelâmcılara Eleştirisi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Râzî, Ahmed b. Muhammed b. el-Muzaffer b. el-Muhtâr Ebu’l-Fezâil. Ḥucecü’l-Ḳurʾân. y.y., t.y.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. et-Tefsîrü’l-kebîr: Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Rescher, Nicholas. “İbn Sînâ Mantığında ‘Şartlı’ Önermeler”. çev. Harun Kuşlu. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XIV/25 (2012), 237-247.
• Sakallı, Talat. “İbn Kutluboğa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/152-154. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Sehâvî, Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, t.y.
• Sünger, Adem. Teftâzânî’de Burhan ve Burhân-ı Temânu’ Delili. Yalova: Yalo-va Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevevî. thk. Muhammed Enes Topgül - Faik Akcaoğlu. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer el-Horâsânî. Şerḥu’l-ʿAḳāʾid en-Nesefiyye mea Hâşiyeti Cem’u’l-Ferâid bi-inârati Şerḥi’l-ʿAḳāʾid ve yelîhimâ Şerhu Mîzâni’l-ʿAḳāʾid. Karaçi: Mektebetü’l-Medîne, 2009.
• Tiryaki, Mervenur. Alâeddin el-Buhârî’nin İbn Arabî ve Vahdet-i Vücûda Yöne-lik Eleştirileri. Çanakkale: Çanakkale Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yağız, Abdullah. Kur’ân-ı Kerim’de Allah’ın Varlığı ve Vahdaniyetine Dair İs-tidlal Çeşitleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Yangın, Abdulmelik. Alâeddin el-Buhârî’nin Fâdıhatü’l-Mülhidin adlı eseri ve Vahdet-i Vücûd nazariyesine ilişkin eleştirileri. İstanbul: Marmara Üniver-sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Delil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/136-138. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yiğit, İsmail. “Memlükler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/90-97. Ankara: TDV Yayınları, 2004.