İbnü’l-Aʻrâbî: Dilciliği, Râviliği ve Tenkitçiliği Bağlamında İlmî Kişiliği

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 577 - 609, 30.06.2025

Mehmet Zahid Çokyürür

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1655354

Abstract

Arap dili ve edebiyatı tarihinde sözlü rivayet geleneği ile yazım gelene-ğinin başladığı zaman dilimini keskin çizgilerle birbirinden ayırmak müm-kün olmasa da, bazı araştırmacıların tespitine göre hicri II. asır telif gelene-ğinin başladığı zaman dilimleri olarak kabul edilir. Şiir söyleme faaliyeti ise İslâmiyet’ten 150 sene öncesinde çoktan başlamıştır. Dolayısıyla telif gelene-ğinin başladığı süreyle şiirin başlangıcı arasında yaklaşık 3 asır vardır. Bu süre içerisinde Arap şiir mirasının bir kısmı sözlü rivayet geleneğiyle koruma altına alınabilmiştir. Bu geleneğin mimarları ise başta Züheyr b. Ebî Sülmâ (öl. 609 [?]) ve Hutay’e (öl. 59/678 [?]) gibi şair râviler olmak üzere sonraki nesilden hafızası güçlü olup “râviye” lakabıyla anılan Hammâd er-Râviye (öl. 160/776-77 [?]), Mufaddal ed-Dabbî (öl. 178/794 [?]), Halef el-Ahmer (öl. 180/796 [?]), Asmaî (öl. 216/831) ve İbnü’l-Aʻrâbî (öl. 231/846) gibi râviler olmuştur. Bu çalışmada İbnü’l-Aʻrâbî’nin hayatı, eserleri, hocaları ve öğrencilerinin yanı sıra dilciliği, râviliği ve tenkitçiliği gibi öne çıkan vasıfları çerçevesinde ilmî kişiliği incelenmeye çalışılmıştır. Şiir mirası, özelde Arap dili ve edebiyatında genelde İslâmî ilimlerde çok önemli bir yeri haizdir. Ça-lışmanın önemi ise; şiir mirasının, telif geleneğinin tam anlamıyla yerleşme-diği bir dönemde sonraki nesillere sağlıklı bir şekilde aktarılmasına hizmet etmiş râvi neslinin önemli simalarından olan İbnü’l-Aʻrâbî’nin kişiliğinin incelenmesinde ortaya çıkmaktadır. İbnü’l-Aʻrâbî’ye dair Türkiye’de ansik-lopedi maddesi dışında herhangi bir müstakil araştırmanın olmaması çalış-manın hareket noktalarından biri olmuştur. Araştırmada klasik ve modern kaynaklar taranarak veri toplama yöntemine başvurulmuştur.

Keywords

Arap Dili ve Edebiyatı , İbnü’l-Aʻrâbî , Şiir Rivâyeti , Râviye , Tenkit , Nevâdir ve Garîb

Ibn Al-Aʻrābī: His Scholarly Personality in The Context Of His Linguism, Rāvīlism and Criticism

Abstract

In the history of Arabic language and literature, although it is not pos-sible to distinguish sharply between the oral transmission tradition and the beginning of the tradition of writing, according to some researchers, the se-cond century of Hijri is considered to be the time when the tradition of wri-ting began. The activity of reciting poetry, on the other hand, had already begun 150 years before Islam. Therefore, there are about 3 centuries between the beginning of the tradition of composition and the beginning of poetry. During this time, some of the Arab poetic heritage was preserved through the oral transmission tradition. The architects of this tradition were poet narrators such as Zuhayr b. Abī Sulmā (d. 609 [?]) and Hutay'ah (d. 59/678 [?]), and Hammād al-Rāwiya (d. 160/776-77 [? 160/776-77 [?]), al-Mufaḍḍal al-Ḍabbī (d. 178/794 [?]), Khalaf al-Aḥmar (d. 180/796 [?]), al-Aṣmaʿī (d. 216/831) and Ibn al-ʿAʿrābī (d. 231/846). In this study, we have tried to analyze Ibn al-ʿAʿrābī's life, works, teachers and students, as well as his scholarly personality within the framework of his prominent qualities such as linguism, transmission (riwāya) and criticism. Poetic heritage has a very important place in Arabic language and literature in particular and Islamic sciences in general. The importance of this study lies in analyzing the personality of Ibn al-ʿAʿrābī, one of the important figures of the rāwī ge-neration, who served to transmit the poetic heritage to the next generations in a healthy way at a time when the tradition of writing was not fully estab-lished. The lack of any independent research on Ibn al-ʿAʿrābī in Turkey ot-her than an encyclopedia article has been one of the starting points of this study. In this study, classical and modern sources were scanned and data collection method was used.

Keywords

Arabic Language and Literature , Ibn al-ʿAʿrābī , Poetry Narration , Rāwiya , Criticism , Nawadir and Garîb

References

• Aʻrâbî, Ebû Müshil Abdülvehhâb b. Harîş. Kitâbü’n-nevâdir. thk. İzzet Ha-san. 2 Cilt. Dımeşk: Matbûʽâtü Mecmeʽi’l-Luğati’l-ʽArabiyye, 1961.
• Apak, Adem. “Şuûbiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/244-246. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillah. es-Sınâʿateyn. thk. Ali Muhammed el-Becâvî ve Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿUnsuriyye, 1419.
• Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer. Hâşiye ʿalâ şerhi Bânet Süʿâd li’bni Hişâm. thk. Nazif Muharrem Hoca. 2 Cilt. Beyrut, 1980.
• Bağdâdî, Abdülkâdir b. ʿAmr. Hızânetü’l-edeb ve lübbü lübâbî lisâni’l-ʿArab. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 4. Basım, 1997.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. çev. Abdülhalîm en-Neccâr. 7 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 5. Basım, ts.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 2002.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr. el-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424.
• Cumahî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sellâm. Tabakâtü fuhûli’ş-şuʿarâʾ. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Kapı Yayınları, 3. Basım, 2021.
• Dabbî, Mufaddal b. Muhammed. Emsâlü’l-ʿArab. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 2003.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-ʽArabî. 10 Cilt. Mısır: Dâru’l-Me‛ârif, 1. Basım, 1960.
• Durmuş, İsmail. “Halef el-Ahmer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/234-236. İstanbul, 1997.
• Durmuş, İsmail. “İbnü’l-A‘râbî, Ebû Abdullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/487-488. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
• Ebû Hiffân, Abdullah b. Ahmed el-Mehzemî. Ahbâru Ebî Nüvâs, ts.
• Ebû İshak el-Husrî, İbrâhîm b. Alî. Zehrü’l-âdâb ve semerü’l-elbâb. 4 Cilt. Bey-rut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Emin, Ahmed. Duha’l-İslâm. Kahire: Mektebetü’l-Üsra, 2003.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Nüzhetü’l-elibbâʾ fî tabakâti’l-üdebâʾ. thk. İbrâhim es-Sâmrâî. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 3. Basım, 1985.
• Esad, Abdülkerîm Muhammed. el-Vesît fî târîhi’n-nahvi’l-‘Arabî. Riyad: Dâru’ş-Şevvâf, 1992.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luğa. thk. Muhammed Ivad Murib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 2001.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb. el-Bulğa fî terâcimi eʾimmeti’n-nahv ve’l-luğa. Kahire: Dâru Saʿdiddîn, 2000.
• Goldzıher, Ignaz. Muslım Studies. ed. S. M. Stern. 2 Cilt. London: Aldine Publishing Company Chıcago, 1969.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Mâʿrûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1900.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Heye’tü’l- Mısrıyyetü’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 2. Basım, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2002.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 1414.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire. 16 Cilt. Mısır: Vizâratü’s-Sekâfe, ts.
• İbnü’l-Aʻrâbî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ziyâd. Kitâbü Esmâi hayli’l-ʻArab ve fürsâniha. thk. Muhammed Abdülkâdir Ahmed. Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1984.
• İbnü’l-Aʻrâbî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ziyâd. Kitâbü Nevâdiri İbni’l-Aʿrâbî. thk. Ahmed Receb Ebû Sâlim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2013.
• İbnü’l-Aʻrâbî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ziyâd. Kitâbü’l-Bi’r. thk. Rama-zan Abdüttevvâb. Mısır: el-Heye’tü’l- Mısrıyyetü’l-‘Âmme, 1970.
• İbnü’l-ʻİmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb. 11 Cilt. Dı-meşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, ts.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l Fadl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1. Basım, 1982.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l- Ma‘rife, 1997.
• Kayrevânî, Ebû Alî el-Hasen b. Reşîk. el-ʿUmde fî mehâsini’ş-şiʿr ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 5. Basım, 1981.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Lugavî, Ebü’t-Tayyib Abdülvâhid b. Alî. Merâtibü’n-nahviyyîn. thk. Mu-hammed Ebü’l Fadl İbrâhim. Beyrut: el- Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2009.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân. el-Müveşşah fî me’âhizi’l-ʿulemâ’ ʿale’ş-şuʿarâ’. 1 Cilt, ts.
• Neccâr, Muhammed et-Tayyîb. el-Mevâlî fî ‘asri’l-Emevî. Mısır: Dâru’n-Nîl li’t-Tıbâ‘a, 1. Basım, 1949.
• Özdoğan, Mehmet Akif. “Klasik Arap Edebî Tenkidine Genel Bir Bakış”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/1 (2015), 1-28.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-ʿArabî. çev. Arafe Mustafa-Mâzin Amâvî. 10 Cilt. Riyad: Câmiʿatü’l-İmâm Muhammed b. Suʿûd el-İslâmiyye, 1988.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Buğyetü’l-vuʿât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l Fadl İbrâhim. 2 Cilt. Lübnan: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, ts.
• Tantâvî, Muhammed. Neş’etü’n-nahv ve tarîhu eşhüri’n-nühât. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 2. Basım, 1119.
• Yağmûrî, Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Ahmed. Nûru’l-kabs, ts.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. Muʿcemü’l-üdebâʾ İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk. Mecâlisü’l-ʿulemâʾ. thk. Abdüs-selam Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1983.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Mâʿrûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris ed-Dımeşkî (öl.1396/1976). el-A‛lâm. I-VIII Cilt. Beyrût: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn. thk. Muhammed Ebü’l Fadl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 2. Basım, 1973.
• Zübeyrî, Velid b. Ahmed el-Huseyn vd. el-Mevsûʻatü’l-müyessera fî terâcimi eimmeti’t-tefsîr ve’l-ikrâ ve’n- nahvi ve’l-luğa. 3 Cilt. Manchester: Mecelle-tü’l-Hıkme, 2003.