Ayran Sözcüğünün Etimolojisi, Anlamı ve Türk Kültüründeki Yeri

Yıl 2019, Cilt: 123 Sayı: 242, 219 - 232, 23.10.2019

Zhazira Otyzbay

Öz

İnsanlığın ve dilin tarihi olduğu gibi her bir sözcüğün de oluşum ve gelişim

tarihi vardır. Eskiden etkin bir şekilde kullanılan sözcükler, zamanla aynı anlama

gelen başka dilden alınmış ödünç sözcüğün veya benzer anlama gelen

sözcüğün daha etkin kullanılması sonucunda kullanımdan çıkıp kaybolabilmektedir.

Türkçenin en eski dönemlerinden beri kullanıla gelen her bir sözcük

geçmişimizin bir parçası olup kültürümüzün ve tarihimizin birer taşıyıcısıdır.

Bu sözcüklerden biri Türk kültüründe önemli bir yeri olan “ayran” sözcüğüdür.

Yabancı Türkologlar ayran sözcüğünün kökenini tarihsel ve anlam bakımından

parallel kullanımları gözardı ederek ayır- fiilinden ortaya çıktığını ileri

sürmüşlerdir. Ancak ayır- kelimesinden türetilmiş olabileceğini hem biçim hem

anlam bakımından uygun bulmamaktayız. Türklerin millî içeceği olan ayrana

hangi maddi ve manevi anlamlar yüklenmekte, kökeni nerden gelmekte, etimoloji

araştırmalarında ayran sözcüğünün kaynağı ve tarihi nasıl ifade edilmekte

ve söz varlığımızda nasıl kullanılmakta olduğu araştırmamızın cevap aradığı

sorulardır. Ayran, bilindiği gibi bir yiyecek ve içecek anlamında kullanıldığı

temel anlam dışında, sütün kutsal özellikleri ve beyazlık niteliğinden aldığı

Türklerin kültürünü, dünya görüşünü yansıtan yan anlamlara da sahiptir. Bu

araştırmada ayran sözcüğünün kökenini oluşturduğu ileri sürülen ürün sözcüğünün

anlam alanı Proto-Türkçe döneminden Göktürk, Budist-Maniheist

Türk Çevresi, İslami Türk Çevresi ve çağdaş Türk lehçelerinin önemli eserler ve

sözlüklerinden elde edilen materyaller esasında incelenmiş, ayran sözcüğüyle

ilgisi açıklanmaya çalışılmıştır. Günümüzde eski Türkçe ürün sözcüğü yerine

birçok Türk lehçelerinde kullanılmakta olan akÔ sözcüğünün ayran ve süt

ürünleri anlamında kullanıldığı tespit edilmiş, kullanım örnekleri verilmiştir.

Araştırma sonucunda ayran sözcüğünün biçimsel ve anlamsal oluşum süreci

bilişsel anlam bilimi açısından kaynak ve hedef alanı tespit edilerek yeni bakış

açısıyla değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

ayran, türk kültürü, süt ürünleri, etimoloji, anlam, türkçe, tarihi dilbilim

Kaynakça

• ABDULDAYEV, E. - İSAYEV, D.: Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü, Mektep Basması, Frunze 1969.
• AFANASYEV, P.S. - HARITONOV, L.N. (Ed.): Russko-Yakutskiy Slovar, İzdatelstvo Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva 1968.
• AKALIN, Şükrü Haluk: Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2009.
• ARAT, Reşit Rahmeti: Atebetü’l-Hakayık, TTK Yayınları, Ankara 1992.
• ARAT, Reşit Rahmeti - WOLFRAM, Eberhard: Türkische Turfan-Texte VII., Akademie Verlag,Berlin 1937.
• _______________: Eski Türk Şiiri, TDK Yayınları, Ankara 1965.
• _______________: Kutadgu Bilig II Çeviri, TDK Yayınları, Ankara 1974.
• _______________: Kutadgu Bilig I-Metin, TDK Yayınları, Ankara 1979.
• _______________: Kutadgu Bilig, III-İndeks, TDK Yayınları, Ankara 1979b.
• AŞMARIN, N.İ.: Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka III, Çeboksarı, Russika, 1994.
• ATA, Aysu: Nehcü’l-Ferādīs, Uştmahólarnın͡ g AçukÔ Yolı, Cennetlerin Açık Yolu, TDK Yayınları, Ankara 1998.
• _______________: Ryland’s Kur’an Tercümesi, Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), Karahanlı Türkçesi, TDK Yayınları, Ankara 2004.
• ATALAY, Besim: Divanü Lûgat-It-Türk Tercümesi, TDK Yayınları, Ankara 1992.
• BAMMATOV, B.G. - GAJIAGMATOV, N.E.: Russko-Kumıkskiy Slovar, İnstitut Yazıka, Literaturı I İskusstva İmeni G. Tsadası, Magaçkala 2011.
• BANG, Willi - ANNEMARIE, Gabain Von: Türkische Turfan-Texte II. Berlin, Akademia Verlag, 1929.
• BAPAYEVA, J.M.: Tuva Şamanizmi, Kömen Yayınları, Konya 2013.
• BATTAL, Abdullah: İbni-Mühenna Lûgati, TDK Yayınları, Ankara 1997.
• BASKAKOV, N.A. - ZAYONÇKOVKI, A. - ŞAPŞAL, S.M.: Karaimsko-Russko-Pol’skiy Slovar’, İzdatel’stvo “Russkiy Yazık”, Moskva 1974.
• BUTANAYEV, V.Y.: Hooaray-Orıs Tarhın-Etnografiya Söstïgï, Ağban-Tura, HGU Niç’tin Etnografiya Laborotoriyazı, 1999.
• CLAUSON, Gerhard: An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth Century Turkish, Clarendon Press, Oxford 1972.
• DANKOFF, R., KELLY, J.: Mahmūd Al-Kāšġarī’s Dīvān Luġāti’t-Turk, I-II-III, Harvard University Press, Boston 1982-1984-1985.
• Derleme Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 1993.
• DOERFER, G.: Khalaj Materials, Indiana University, Bloomington 1971.
• GABAIN, Annemarie von: Turkisch Turfan Texte VIII, Akademie Verlag, Berlin 1954.
• GUZELANI, M.J. - JAPPULANI, A.A.: Karaçay-Malkar Tilni Angılatma Sözlügü, I, II, III, “El-Fa” Kitap Basma, Nal’çik 1996.
• GÜLENSOY, Tuncer: Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü Etimolojik Sözlük Denemesi, TDK, Ankara 2011.
• GÜRSOY-NASKALI, E., DURANLI, M.: Altayca-Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 1999.
• GÜRSOY-NASKALI, E. - BUTANAYEV, V. - İSINA, A. - ŞAHIN, E. - ŞAHIN, L., KOÇ, A.: Hakasça-Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2007.
• HISAMITDINOVA, F.G.: Mifologiçeskiy Slovar’ Başkirskogo Yazıka, Moskva, Nauka, 2010.
• HAMZAYEV, M.Y.: Türkmen Diliniŋ Sözlüğü, İzdatel’stvo Akademi Nauk Turkmenskoy SSR, Aşgabat 1962.
• ISHAKOV, Ahmedi: Kazak Adebi Tilinin Sözdigi I- XV Tom., “Arıs” Baspası, Almatı 2006-2011.
• KAYA, Ceval: Uygurca Altun Yaruk, TDK Yayınları, Ankara 1994.
• LAKOFF, G., MARK, J.: Metaphors We Live By, Chicago-London 1980.
• KARAAĞAÇ, G. - LESSING, F.D. (Çev.): Moğolca-Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2003.
• MARUFOV, E.M.: Özbek Tilining İzahlı Lûgatı, “Rus Tili” Naşriyati, Moskova 1981.
• NACIP, E.N: Uygursko-Russkiy Slovar’, İzdatel’stvo ‘Sovetskaya Entsiklopediya’, Moskva 1968.
• ORKUN, Hüseyin Namık: Prens Kalyanamkara ve Paparkara Hikâyesinin Uygurcası, TDK Yayınları, Ankara 1940.
• ORUÇOV, A.A.: Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügeti, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyatı, Bakı 1966.
• PALMBAH, A.A.: Russko-Tuvinski Slovar’, Gosudarstvennoye İzdatel’stvo İnostrannıh i Natsiyonal’nıh Slovarey, Moskva 1953.
• RADLOFF, Wilhelm: Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçii, Tom Pervıy, Glasnıye, Sanktpeterburg, Tsarskoye İzdatelstvo, 1893.
• SABIROV, K.S.: Tatar Teleneŋ Aŋlatmalı Süzlege, Tatarstan Kitap Näşriyatı, Kazan 1981.
• SEVORTYAN, E.V.: Etimologiçeski Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, Obşetyurkskiye I Mejtyurkskiye Osnovı Na Glasnıye, İzdatelstvo Nauka, Moskva 1974.
• SIROTKIN, M.Y.: Çuvaşsko-Russkiy Slovar’, Gosudarstvennoye İzdatel’stvo İnostrannıh I Natsional’nıh Slovarey, Moskva 1961.
• SLEPTSOV, P.A.: Yakutsko-Russkiy Slovar, İzdatelstvo Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva 1972.
• ŞÇERBAK, A.M.: Oçerki Po Sravnitelnoy Morfologii Tyurkskih Yazıkov (İmya), İzdatel’stvo Nauka, Leningrad 1977.
• TEKIN, Şinasi: Maitrisimit Nom Bitig, 1. Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen, 2. Teil: Analytischer Und Ückläufiger Index, Berliner Turfantexte IX. Berlin, Akademie Verlag, 1980.
• TEKIN, Tekin: “Irk Bitig”, Eski Uygurca Fal Kitabı, Öncü Kitap, Ankara 2004.
• _______________: Orhun Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara 2010.
• _______________: Altayistik, Makaleler I, TDK Yayınları, Ankara 2013.
• TENIŞEV, E.R.: Tıva-Orus Slovar’, “Sovetskaya Entsiklopediya”, Moskva 1968.
• _______________: Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov, Leksika, Moskva, “Nauka”, 1997.
• TOPARLI, R. - ÇÖGENLI, N. - YANIK, S.: Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK Yayınları, Ankara 2000.
• TOPARLI, R. - VURAL, H. - KARAATLI, R.: Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2007.
• TOPARLI, R. - ARGUNŞAH, M.: Mu’înü’l-Mürîd, TDK Yayınları, Ankara 2008.
• VERBITSKIY, V.: Altay Aladağ Şivesi, (Slovar’ Altayskogo I Aladagskogo Nareçii Tyurkskogo Yazıka), Ortodoks Misyoner Cemiyeti Neşriyatı, Kazan 1884.
• YILMAZ, Emine: Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara 1997.
• YILMAZ, E. - DEMIR, N. - KÜÇÜK, M.: Kısası-I Enbiya (Metin, Sözlük-Dizin, Notlar), TDK Yayınları, Ankara 2013.
• YÜCE, Nuri: Mukaddimetü’l-Edeb, Giriş-Dil Özellikleri-Metin-İndeks, TDK Yayınları, Ankara 1993.
• ZILYAYEV, R.A. - ABDRAHMANOV, G.G.: Tatar Teleneŋ Angılatmalı Süzlege, Tatarstan Kitap Näşriyatı, Kazan 1977