Atasözleri ve Deyimlerde ‘Kan’ Kavramı (The Concept of ‘Blood’ in Proverbs and Idioms)

Year 2016, Issue: 41, 13 - 35, 15.12.2016

Gonca Kuzay Demir

Abstract

Bireyin; ait olduğu toplumun deneyimleri, gelenek ve görenekleri, inançları ve

tarihi gibi zaman içerisinde edindiği birikimle donanarak o topluma ait ve toplumun

kodlarına sahip olması “kültürel bellek” ve “toplumsal hafıza” gibi kavramlar

dâhilinde tartışılmaktadır. Asırlar boyunca kuşaktan kuşağa aktarılarak zamanın gereksinimlerine

uygun hâlde yaşatılan kültürel birikim bireyin kabulü, kullanımı ve

aktarımı ile bir sonraki kuşağa nakledilmektedir. Bu durum edinilen bilginin yeni

kuşakların sosyal çevre ve şartlarına uygunluğu süresince devam eder; aksi durumda

gereksiz ve uygunsuz hâle gelerek yaşatılması mümkün değildir.

Kültürel belleğin aktarım yollarından biri sözlü aktarımdır. Bu bağlamda sözlü

kültür ürünleri, geçmişten günümüze aktarılan toplumsal deneyim ve kültürel birikimin

ürünüdür. Kalıp ifade yapısına sahip atasözleri ve deyimler de ilk ve ikincil

anlamlarıyla kültürel kodlar taşıyan sözlü kültür ürünlerindendir ve bu bakımdan incelendiğinde

bir toplumun geçmişten günümüze getirmiş olduğu deneyimleri, gelenek

ve görenekleri, inançları ve tarihi yansıtırlar.

Bu çalışmada; “kan” kelimesinin Anadolu sahası atasözleri ve deyimlerinde karşıladığı

metaforik anlamlar üzerinde durulmuştur. Atasözleri ve deyimlerle aktarılan

ve yaşatılan gelenek ve görenekler, inançlar ve tarihsel deneyimler işlenerek günümüzde

aktif bir şekilde kullanılan bu “kanlı” sözlerle aktarılan toplumsal birikim ve

kültürel bellek tespit edilmiştir.

The fact that the individual is equipped with the experiences, traditions and customs,

beliefs and history of the society to which he/she belongs and possesses the codes of the society is discussed within the concepts such as “cultural memory” and

“collective memory”. The cultural accumulation, which has been conveyed from generation

to generation for centuries and maintained according to the needs of time,

is transferred to the next generation through the acceptance, usage and conveyance

of the individual. This continues as long as the knowledge acquired is in compliance

with the social environment and conditions of that time; otherwise, it becomes unnecessary

and inconvenient, and accordingly unable to be maintained.

Verbal conveyance is one of the conveyance ways of the cultural memory. In this

context, verbal cultural products arises from the social experience and cultural accumulation

conveyed from past to the present time. Proverbs and idioms having cliché

expression structure are also the verbal cultural products with their primary and secondary

meanings, and when examined from this aspect, they reflect the experiences,

traditions and customs, beliefs and history taken from past to the present time by a

society.

In this study, the metaphorical meanings implied by the word “blood” in Anatolian

proverbs and idioms are emphasized. The traditions and customs, beliefs and

historical experiences that are conveyed and maintained through proverbs and idioms

are handled, and the social accumulation and cultural memory conveyed with these

bloody words that are used actively at the present time are determined.

Keywords

Atasözü, deyim, kan, can, kurban, şiddet, Proverbs, idioms, blood, life, soul, sacrifice, violence

References

• YÜKSEL, Musa Şamil (2010), “Türk Kültüründe ‘Levirat’ ve Timurlularda Uygulanışı.” Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/3, s.2027-2058.
• TDK, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_ atasozleri&view=atasozleri, ET 08.02.2015.
• TDK (2009), Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, Haz.: Ömer Asım Aksoy vd., Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (2011), Türkçe Sözlük, Haz.: Şükrü Haluk Akalın vd., C 2, s. 1292-1293, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEZCAN, Mahmut (1981), Kan Davaları: Sosyal Antropolojik Yaklaşım, Ankara, AÜ EF Yayınları.
• TEMUR, Nezir (2011), “Kültürel Bellek Bağlamında Deve Oyunu” Millî Folklor, Y 23, S 90, s.156-163.
• SAĞLAM, Musa Yaşar (2001), “Atasözü ve Deyimlerde İmgelem”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C 18, S 1, s.45-51.
• ROUX, Jean-Poul (2002), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İstanbul, Kabalcı Yayınları.
• ÖZÜNEL, Evrim Ölçer (2005), “‘Kan’ olgusunun Soyun Devamlılığı Bağlamındaki Dönüştürücülüğü”, Millî Folklor, S 65, s.40-45.
• ÖZKAN, Ali Rafet (2003), Dinlerde Kurban Kültü, Ankara, Akçağ Yayınları.
• ÖRNEK, Sedat Veyis (1971b), Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara, AÜ DTCF Yayınları.
• ÖRNEK, Sedat Veyis (1971a), Etnoloji Sözlüğü, Ankara, AÜ DTCF Yayınları.
• ÖKTEN, Kaan H. (2003), “‘Semen est Sanguis’ Yahudilikte ve Hıristiyanlıkta Kan”, Cogito, S 37, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, s.133-161.
• ÖKTEN, Kaan H. (2003), “‘Semen est Sanguis’ Yahudilikte ve Hıristiyanlıkta Kan”, Cogito, S 37, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, s.133-161.
• ÖGEL, Bahaddin (1998), Türk Mitolojisi, C 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KESKİN, Ahmet (2013), “Türk Atasözlerinde Kurt”, IV. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi TUDOK 2012, İstanbul, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, s. 865- 882.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1997), Türk Millî Kültürü, İstanbul, Ötüken Neşriyat.
• İNAN, Abdulkadir (1972), Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İNAN, Abdulkadir (1948), “Eski Türklerde ve Folklorda Ant”, AÜ Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, VI/4, s. 279-290.
• ŞİRİN USER, Hatice (2008), “Kan Agla-Ve Bas Bagla-Deyimlerinin Bilge Kagan ve Suci Yazıtları Temelinde Açıklaması”, Türkbilig, S 16, s. 137-145.
• HANÇERLİOĞLU, Orhan (2010), Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul, Remzi Kitabevi.
• GÜVENÇ, Bozkurt (1979), İnsan ve Kültür, İstanbul, Remzi Kitabevi, s.101-105.
• GÖKDAĞ, Bilgehan A. (2012), “Bir Yemin Olarak Evlilik Törenleri ve Evlenmeyle İlgili Pratikleri İfade Ederken Kullanılan Kelimelere Dair: Beşik Kertmek, Söz Kesmek, Nikâh Kıymak”, Karadeniz Araştırmaları, S 33, s. 109-116.
• GİRARD, Rene (2003), “Kan, Arınma ve Şiddet Döngüsü”, Cogito, S 37, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, s. 209-229.
• FREUD, Sigmund (1947), Totem ve Tabu, Çev.: Niyazi Berkes, Ankara, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• ERSAL, Mehmet (2016), Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi-Çubuk Havzası Örneği, Ankara, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• ERGİNER, Gürbüz (1997), Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• ERGİNER, Gürbüz (2003b), “Anadolu’da Batıl İnanmalar ve Büyü”, Elemterefiş: Anadolu’da Büyü ve Batıl İnanışlar, (13 Haziran-16 Ağustos 2003) Sergi Kataloğu, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, s.50-61.
• ERGİNER, Gürbüz (2003a), “Kan ve Tabu”, Cogito, S 37, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, s.181-191.
• ERDEM, Mustafa (1997), “İlahi Dinlerin Kutsal Kitaplarında Helal ve Haram Anlayışı Üzerine Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C 37, S 1, s. 151-173.
• DUYMAZ, Ali; Berna AYAZ (2013), “Balıkesir Yöresinde Kan Bağı ve Evlilik Dışı Akrabalık İlişkilerinde Ant”, Acta Turcica, Y V, S 2, “Kültürümüzde Yemin”, Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, s. 75-107.
• ÇOBANOĞLU, Özkul (2003), Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, C 3, Atasözleri, Ankara, AKMY, s.151-201.
• ÇETİN, Özer (2012), “Kültürlerarası Din Psikolojisi Açısından Kan Sembolizmi”, Kalem Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi, C 2, S 1, s. 107-142.
• BONNEFOY, Yves (1981), Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, C 1, İstanbul, Dost Kitabevi.
• AYKUT, A. Sait (2003), “Kan: İsmi Cisminden Ağır”, Cogito, S 37, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, s.162-180.
• ASSMANN, Jan (2015), Kültürel Bellek, Çev.: Ayşe Tekin, İstanbul, Ayrıntı Yayınları.
• AKSOY, Ömer Asım (1984b), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II-Deyimler Sözlüğü, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AKSOY, Ömer Asım (1984a), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-Atasözleri Sözlüğü, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.