Uygur Atasözlerinde Kadın (Woman in Uyghur Proverbs)

Year 2016, Issue: 41, 93 - 111, 15.05.2016

Ahmet Karaman

Abstract

Uygur sözlü edebiyatının önemli bir ürünü olan atasözleri Uygur Türkçesinde

“maqal-temsil” olarak adlandırılır. Uzun bir medeniyet devrinin ürünü olan atasözleri

halkın tecrübesini ve hafızasını yansıtan ayna gibidir. Atasözlerinin dili sanatlı

ve derli topludur. Geçmişin tecrübesini az sözle ama geniş olarak anlatma imkânına

sahiptir. Atasözlerinin dili ahenklidir. Ahenk, atasözlerine şiir ritmi kazandırırken

atasözlerinin insan hafızasında kalıcı yer etmesini sağlayan bir faktördür. Maqaltemsiller

Uygur halkının hayat süzgecinden geçirip damıttığı bir öz gibidir.

Atasözleri Uygur edebiyatında “maqal-temsil” olarak adlandırılmakla birlikte

bu çalışmada “maqal-temsil” yerine “atasözü” ifadesi kullanılmıştır. Değerlendirilen

atasözleri, Eziz Atavulla Sarıtékin tarafından hazırlanan“Uyġur Xelq Maqal-

Temsilliri” adlı eserden taranmıştır. İçinde “ayal, xotun, qiz, ana” gibi kadınla ilgili

kelimeler bulunduran ya da kadının dolaylı olarak geçtiği ve sosyal hayattaki konumuyla

ilgili olan atasözleri seçilmiştir.

Milletlerin kültüründe kadın çok farklı obje olarak karşımıza çıkmaktadır. Kimi

kültürde “tanrıça” olarak görülen kadın başka bir kültürde utanç duyulan bir varlık

olarak görülebilmektedir. İncelenen Uygur atasözlerinde kadın olgusu genelde

erkek egemen bakış açısıyla ele alınmıştır. Uygur atasözlerine bakıldığında kadın;

yaşam biçimi açısından sürekli denetim altında tutulması gereken bir varlık olarak

görülmektedir. Yalnız yaşamamalı mutlaka bir erkekle hayatını birleştirmelidir. Ancak

annelik ve yuva kurma söz konusu olduğunda kadın kutsal bir varlık hüviyetine bürünmektedir.

Uygur atasözlerinde kadınla ilgili olumsuz yargılar çok olsa da kadınsız

bir dünyanın varlığı da mümkün görünmemektedir.

Bu çalışmada Uygur medeniyetinde kadına bakış açısını tespit ederken konu

tarihî belgelere dayandırılmamış, kadının yalnızca atasözlerindeki duruşları esas alınmıştır. Bu nedenle bazı atasözlerindeki kadına bakış açısı tarihî gerçeklerle örtüşmeyebilir

hatta tarihî gerçeklere ters düşebilir. Kadınla ilgili olumsuz yargılar taşıyan

atasözlerinin münferit bazı hadiselerin zamanla genelleşmesiyle ortaya çıktığını

belirtmek gerekir.

An important product of the Uyghur oral literature, proverbs are named “maqal-

temsil” (proverb). Proverbs, which are the products of long lasting civilization

periods, are like mirrors reflecting people’s experiences and memories. The language

of proverbs are neat and artistic. They have the capability to comprehensively convey

the experience of the past, yet through few words. The language of proverbs are

harmonious. This harmony enables proverbs to be permanently retained in people’s

memory, while adding poetic rhythm to proverbs. Maqal-temsil (proverbs) are like

an essence which Uyghur people have filtered and distilled through the filter of life.

While proverbs are named “maqal-temsil” (proverb) in Uyghur literature, this

particular study addresses them as “proverbs”. The proverbs discussed in this study

were surveyed from the book entitled “Uyġur Xelq Maqal-Temsilliri” (Uyghur Xelq

Proverbs) prepared by Eziz Atavulla Sarıtékin. Proverbs which include words related

to women such as “ayal, xotun, qiz, ana”, or proverbs which mention women indirectly

and relate to the role and place of women in social life were chosen.

Women are addressed as different entities in various people’s cultures. While women

are considered “goddess” in some cultures, they are seen as shameful entities in

others. The proverbs studied in this research address women through a masculine lens.

In Uyghur proverbs women are seen as creatures which should be kept in permanent

control in terms of lifestyle. They should not live alone, but join lives together with a

man. However, they are ascribed as a sacred creature when motherhood or setting up

a home is in question. Despite the many negative judgements about women in Uyghur

proverbs, a world without women doesn’t seem possible. While establishing how Uyghur civilization views women, this study does not depend

on historical documents but focuses solely on how women are addressed in

proverbs. For this reason, the view on women in some proverbs might not go hand in

hand, and even contradict, with historical truths. It is considered vital to note here

that proverbs which bear some negative judgements on women exist due to the generalization

of some individual events.

Keywords

Uygur, atasözü, temsil-maqal, kadın, Uyghur, proverbs, women

References

• TEKİN, Talat (2008), Orhon Yazıtları, Ankara, TDK Yayınları.
• ÖZTOPÇU, Kurtuluş (1992), Uygur Atasözleri ve Deyimleri, İstanbul, Doğu Türkistan Vakfı Yayınları.
• KAÇALİN, S Mustafa, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10716, yusufhashacib kutadgubilig mustafakacalinpdf.pdf?0
• İSMAYİL, Osman (1998), Xelq Éġiz Edebiyati Heqqide Omumiy Bayan, Ürümçi, Şincañ Xelq Neşiryati.
• GÖKALP, Ziya (2013), Türk Medeniyeti Tarihi, Sadeleştiren: Yalçın Toker, 4. Baskı, İstanbul, Toker Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican vd. (2014), Dîvanu Lugâti’t-Türk, Ankara, TDK Yayınları.
• DİLÂÇAR, A. (1988), Kutadgu Bilig İncelemesi, 2. Baskı, Ankara, TDK Yayınları.
• ÇOBANOĞLU, Özkul (2004), Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, İstanbul, Enderun Kitabevi.
• ARAT, Reşit Rahmeti (2007), Eski Türk Şiiri, 4. Baskı, Ankara, TTK Yayınları.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1988), Kutadgu Bilig, 4. Baskı, Ankara, TTK Yayınları.
• AKSAN, Doğan (2007), En Eski Türkçe’nin İzlerinde, 3. Basım, İstanbul, Multilingual Yayınları.