Kreşin Tatar Türkçesinde Mevsimsel Geleneklerle İlgili Terminoloji

Year 2025, Issue: 60, 43 - 70, 30.10.2025

Rasilya Uzun

Abstract

Kreşinler, etnik olarak Kazan Tatarlarının küçük bir grubu olup onların büyük çoğunluğu Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nde; az sayıda Kreşin ise Rusya Federasyonu’nun farklı bölge ve şehirlerinde yaşar. Ortodoks Hristiyan olmaları onları Tatar halkının ana gövdesinden farklı kılar. Hristiyan olmaları dillerini Rusçanın etkisine açık bir hâle getirmiş, din kardeşliği ve Rusçanın üst katman etkisi Kreşin Tatarcasının Rusçadan etkilenmesine yol açmıştır. Kreşinler, Tatar Türkçesinin Orta (Kazan) diyalektini kullanırlar. Ortodoks Hristiyan olsalar da tamamen asimile olup Ruslaşmış değillerdir. Kreşin Tatarları, Tatar Türkçesi sayesinde örf, âdet ve geleneklerini koruyup günümüze kadar yaşatmayı başarmışlardır. Tatarca, Kreşin halk kültürünün yaşatılmasında önemli bir rol oynamıştır. Mevsimsel geleneklerle ilgili terimler, günümüzde de Kreşin Tatar Türkçesinin dilsel zenginliklerinden birini teşkil etmektedir. Bu gelenekler arasında bǝrmǝnçěk, qır kělǝwě, yafraq bǝyrǝmě, pǝtraw kělǝwě, troysın/troitsa, raştuva vb. pek çok örnek vardır. Mevsimlerle ilgili bu geleneklerin adlandırılmasında eski devirlerden günümüze kadar gelmeyi başarmış olan terimlerin yanı sıra Ortodoks Hristiyan dini vasıtasıyla Rusçadan Tatar Türkçesine geçmiş olan terimler de vardır. Mevsimsel geleneklerle ilgili bu karma yapılı terminoloji, günümüzde de varlığını devam ettirmektedir. Metin analizi eksenli bu çalışmada, Tatar Tělěněŋ Zur Diyalektologik Süzlěgě başta olmak üzere muhtelif sözlükler ve Tatar halk bilimi kaynak eserleri taranmış, bu kaynaklarda yer alan mevsimsel geleneklerle ilgili terminoloji derlenip izah edilmiştir. Bu makalede, Kreşin Tatar Türkçesi ile ilgili mevsimsel terimlerin farklı varyasyonları da tespit edilmeye ve açıklanmaya çalışılmıştır.

Keywords

Kreşinler , Kreşin Tatar Türkçesi , mevsimler , mevsimsel gelenekler , terminoloji

The Terminology of Seasonal Traditions in Kryashen Tatar Turkish

Abstract

The Kryashens are an ethnic subgroup of the Kazan Tatars. The majority of the Kryashens reside in the Autonomous Republic of Tatarstan, while a smaller population lives in different regions and cities of the Russian Federation. Their Orthodox Christian faith distinguishes them from the broader Tatar community. Due to their adherence to Orthodoxy, their language has been influenced by Russian. The religious affiliation and the superstratum influence of Russian have led to the incorporation of Russian elements into Kryashen Tatar. The Kryashens speak the Middle (Kazan) dialect of Tatar Turkish. Despite being Orthodox Christians, they have not been assimilated or Russianized. The preservation of the Tatar language has allowed the Kryashen Tatars to maintain their customs, traditions, and cultural practices up to the present day. The Tatar language has played a significant role in safeguarding Kryashen folk culture. The terminology related to seasonal traditions continues to represent one of the linguistic treasures of Kryashen Tatar Turkish. These traditions include terms such as bǝrmǝnçěk, qır kělǝwě, yafraq bǝyrǝmě, pǝtraw kělǝwě, troysın/troitsa, and raştuva, among others. These terms include both ancient Turkic elements and terms borrowed from Russian through Orthodox Christianity. This hybrid terminology related to seasonal customs continues to exist today. This study, focused on text analysis, examines various dictionaries, primarily the Tatar Tělěněŋ Zur Diyalektologik Süzlěgě, and Tatar folklore sources. The study compiles and explains seasonal terminology found in these sources and also attempts to identify and explain different variations of seasonal terms in Kryashen Tatar Turkish.

Keywords

Kryashens , Kryashen Tatar Turkish , seasons , seasonal traditions , terminology

References

• Abdullin, İ. A., Aḫuncanov G. Ḫ, Vaḫitova S. B. ve ark. (1979). Tatar tĕlĕnĕŋ aŋlatmalı süzlĕgĕ II. Tatarstan Kitap Nǝşriyatı.
• Aḫmet’yanov, R. G. (1981). Obşçaya leksika duḫovnoy kul’turı narodov Srednego Povolj’ya. İzdatel’stvo “Nauka”.
• Alkaya, E.; Kirillova Z. (2018). Kreşin Tatar Türkçesi (Dil, tarih, kültür). Kesit Yayınları.
• Al’meyeva, N. Y. (2007). Pesni Tatar-Kryaşen I. İdel-Press.
• Arık, D. (2006). Türk kültürünün farklı bir boyutu olarak Kreşin-Hıristiyan Tatarların dinî inanışları. AÜİFD, 1, 67-86.
• Bayazitova, F. S. (1986). Govorı Tatar-Kryaşen v sravnitel’nom osvescheniyi. “Nauka”.
• Bayazitova, F. S. (1992). Kěrǝşěn Tatarlarınıŋ yolaları hǝm yola cırları. Qazan Utları, № 6, s. 174-180.
• Bondarenko, E. O. (1993). Prazdniki Ḫristianskoy Rusi (Russkiy narodnıy Pravoslavnıy kalendar’: sprav. izd.). Kaliningradskoye Knijnoye İzdatel’stvo.
• Bayazitova, F. S. (1995). Tatar ḫalqınıŋ bǝyrǝm hǝm könkürěş yolaları. Tatarstan Kitap Nǝşriyatı.
• Bayazitova, F. S. (2003). Tatar-Mişǝr ruḫiy mirası: ġailǝ-könkürěş, yola terminologiyesě hǝm folklor. “Tatarskaya Gazeta”.
• Bayazitova, F. S. (2008). Kěrǝşěn söylǝşlǝrě törkěmě. Tatar ḫalıq söylǝşlǝrě I içinde (s. 87-140), “Mǝġarif” Nǝşriyatı.
• Bayazitova, F. S., Ramazanova D. B., Sadıykova Z. R. ve ark. (2009). Tatar tělěněŋ zur diyalektologik süzlěgě. Tatarstan Kitap Nǝşriyatı.
• Bayazitova, F. S. (2019). Ḫalıq traditsiyelerěndǝ borınġı Törkiy hǝm etnokonfessional leksika. Fǝnniy Tatarstan, 3, 15-23. Bukvar’ dlya Kryaşen Kryaşenskiy Otdel’ (…). (…)
• Buran, A. (2015). Türklük bilimi terimleri sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Əḫǝtov, Ġ.Ḫ. (1984). Tatar diyalektologiyesě (yuġarı uquw yortı studentları öçěn dǝrěslěk). Tatarstan Kitap Nǝşriyatı.
• Əḫmǝt’yanov, R.Ġ. (2015). Tatar tělěněŋ etimologik süzlěgě II. “Mǝġarif- Waqıt” Nǝşriyatı.
• Ḫǝkimcanov, F.S. (2013). Tatar tĕlĕnĕŋ mǝktǝplǝr öçĕn aŋlatmalı süzlĕgĕ. Tatarstan Kitap Nǝşriyatı. https://www.pravenc.ru (06.05.2024).
• İncil. (1995). Yeni Yaşam Yayınları.
• İsḫakov, R. (2014). Oçerki istoriyi traditsiyonnoy kul’turı i religiyoznosti TatarKryaşen. İzd-vo “Tsentr İnnovatsiyonnıḫ Teḫnologiy”.
• İsḫakov, R. R. ve Nikolayev G. A. (2014). Tatarı-Kryaşenı v zerkale fol’klora i etnografiçeskiḫ soçineniy sluşateley Kazanskiḫ Kryaşenskiḫ pedagogiçeskiḫ kursov (pedagogiçeskogo teḫnikuma) (1921-1922): sbornik materialov i dokumentov. İnstitut İstoriyi im. Ş. Mardjani AN RT; Çuvaş. Gos. İnstitut Gumanit. Nauk.
• Karimova, R. (2017). Kazan-Tatar Türklerinde geçiş dönemleri (Doğum, evlenme, ölüm) (Tez No. 466170) [Yüksek lisans tezi, Kocaeli Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Sharafullina, A. (2017). Hıristiyanlaştırılmış Türkler (Tatarlar–Kreşinler) (Tez No. 491227) [Doktora tezi, Uludağ Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kǝrimullin, Ə. (1997). Těl – měllǝtněŋ saqçısı. Tatarstan Kitap Nǝşriyatı. Logos İzdatel’skiy Dom (2014). Děn turında. Logos İzdatel’skiy Dom.
• Makarov, G. (2014). Kĕrǝşĕn mǝdǝniyǝtĕ. Provaslav bǝyrǝmnǝr, slavutlar, diniy cırular. İzdatel’stvo “Oteçestvo”.
• Mǝḫmütov, Ḫ. (1991). Yıl tǝwlěgě – 12 ay: ḫalıq kalendarě bitlǝrěnnen. Tatarstan Kitap Nǝşriyatı.
• Muḫamadeyeva, L. (2017). Obşçestvenno-politiçeskoye dvijeniye Kryaşen v 1940-ḫ gg. R.S. Ḫekimov (Ed.). İstoriya i kul’tura Tatar-Kryaşen (XVI-XX vv.) içinde (s. 427-456). İnstitut istoriyi im. Ş. Mardjani AN RT.
• Muḫamadeyeva, L. A. (2016). Sotsiokul’turnoye razvitiye Kryaşenskogo naseleniya RSFSR v 1917-1930-ḫ gg. (na primere Nagaybakov Yujnogo Urala). Kryaşenskoye İstoriçeskoye Obozreniye, 1, 101-107.
• Mullina, İ. (26.11.2015). 10 let ‘novomu zavetu’ – caŋa zakon‘. Tuġanaylar, 22(314), 6.
• Myuller, V. K. (2013). Polnıy Anglo-Russkiy Russko-Angliyskiy slovar’ – Complete English-Russian Russian-English dictionary. Eksmo.
• Ojegov, S. İ. ve Şvedova N. Yu. (2005). Tolkovıy slovar’ Russkogo yazıka. Rossiyskaya Akademiya Nauk İnstitut Russkogo Yazıka im. V.V. Vinogradova.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Öner, M. (2015). Kazan – Tatar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Özkan, N. (2002). Türk dilinin yurtları. Akçağ.
• Rıbal’çenko, T. Ye. (2006). Turetsko-Russkiy i Russko-Turetskiy slovar’. Russkiy Yazık Mediya.
• Rorlich, A. A. (1984). Komunist idaresinde Volga-Ural Müslümanları. ODTÜ Asya-Afrika Araştırmaları Grubu.
• Sirotina, T. A. (2005). Sovremennıy Anglo-Russkiy Russko-Angliyskiy slovar’. BAO-Press Ripol Klassik.
• Sokolovskiy, S. V. (2009). Kryaşenı vo Vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002 goda. Kryaşİzdat.
• Şahan Güney, F. (2015). Tatarca referans grameri. Kriter Yayınevi.
• Şarafutdinov, D. R ve Sadiykova R. B. (2012). Semeynıye i kalendarnıye obıyçai i obryadı Tatar. Glavnoye Arḫivnoye Upravleniye Pri Kabinete Ministrov RT.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Türk Dil Kurumu.
• Şirin User, H. (2015). Başlangıcından günümüze Türk yazı sistemleri. Akçağ. Tekin, T. 2014). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Thomsen, V. (2011). Orhon yazıtları araştırmaları. Türk Dil Kurumu.
• Urazmanova, R. K. (2001). Obryadı i prazdniki Tatar Povoljya i Urala (godovoy tsikl. XIX-naç. XX vv.). İstoriko-etnografiçeskiy atlas Tatarskogo naroda. İzdatelstvo PİK “Dom Peçati”.
• Veren, E. (2019). Kocakarı soğuklarından zemheriye Anadolu halk takvimi. Doğan Kitap.
• Yefimov, P. V. (2013). Uzgan cullar. “Logos” İzdatel’skiy Dom.
• Yusipova, M. (2003). İdil-Ural Bölgesinde Hıristiyanlığın yayılması üzerine bir araştırma (Tez No. 137475) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Zǝkiyev, M. Z., Ġaniyev F. A. ve Zinnǝtullina K. Z. (1998). Tatar grammatikası I. “İnsan”-“Fikěr”.