Oʻzbek Adabiy Tili Imlo Qoidalarining Shakllanishida Qayum Ramazonning Oʻrni

Year 2025, Issue: 60, 101 - 118, 30.10.2025

Inomjon Azimov

Abstract

20. asrın başlarında tarih sahnesine çıkan Özbek aydınları, toplumdaki
ekonomik, siyasal ve kültürel krizleri ortadan kaldırmayı, vatanlarını gelişmiş ülkeler arasında görmeyi hayal ettiler. Bu hayallerini gerçekleştirmek için mücadeleye atıldılar. Tarih sayfalarına “Ceditler” (Jadidler)
olarak girdiler. Onlar, her şeyden önce milleti okur yazar yapmaya, belirli
kurallara dayalı bir edebî dil yaratmaya çalıştılar. Bunun için okullar açtılar, millî basın ve millî tiyatro faaliyetlerini başlattılar. Ceditler, kurdukları yeni usuldeki okullarda eğitim öğretim sürecinde, Arap alfabesindeki
Özbekçe seslerin ifade edilmesindeki eksiklikleri ve imla sorunlarını fark
ettiler. Bu sorunları gidermek için yazıyı ıslah ettiler, millî imla kurallarını oluşturma çabalarına giriştiler. Özbek edebî dili imla kurallarının
şekillendirilmesinde ünlü aydınlardan Kayyum Ramazon’un hizmetleri
oldukça büyüktür. Kayyum Ramazan, diğer Cedit aydınları gibi pedagojik faaliyetlerle uğraşmıştır. Ayrıca Fitrat’ın liderliğinde kurulan “Çagatay
Gurubu”nun aktif bir üyesi olmuş, Taşkent Eski Şehir Eğitim Müdürlüğünde denetçi olarak okullardaki dil ve edebiyat derslerinin metodolojisini geliştirme, okul faaliyetlerini denetleme görevini yerine getirmiştir. Bu
süreçteki pratik deneyimleri ışığında “Ana Dili” (1918, ortak yazarlarla),
“Özbek Dili Dersleri” (1925, ortak yazarlarla), “Dünyadaki Diller Arasında Özbek Dili” (1930), “Özbek Edebiyat Dilinin İmla Kuralları” (1931),
“Özbek Edebiyat Dilinin Birleşik İmla Kuralları” (1934), “Sarf” (1937)
gibi eserler yazıp yayımlamıştır. Bu makalede, 1931 yılında yayımlanan
“Özbek Edebiyat Dilinin İmla Kuralları” adlı eseri ele alınacaktır.

Keywords

Cedit , “Çagatay Grubu” , imla , ses , uzunluk , harf , singarmonizm , kalınlık , incelik , isim , fiil , ölçüt

The Role of Qayum Ramazon in the Formation of the Orthographic Rules of the Uzbek Literary Language

Abstract

At the beginning of the last century, Uzbek intellectuals beginning to gain literary recognition dedicated themselves to eliminate the economic, political, and cultural crisis in society, and to see their homeland among the developed nations of the world. To achieve their objectives, they stepped onto struggle. So, their struggle under the name “Jadids” took its deserved place in history. First and foremost, they aimed to make the nation literate and to create a literary language based on certain rules. To this end, they opened schools, established national press, and organized national theater activities. In the education process of the new-style schools organized by the Jadids, shortcomings in the representation of Uzbek sounds in the Arabic script and problems in orthography became evident. To address these issues, they reformed the script and worked on establishing national orthographic rules. In the formation of the orthographic rules of the Uzbek literary language, the services of the prominent intellectual Qayum Ramazon are invaluable. Like other Jadid intellectuals, Qayum Ramazon was involved in educational activities. Additionally, he was an active member of the “Chigatoy gurungi” organized under the leadership of Fitrat, and served as a supervisor in the Department of Education of Old Tashkent, responsible for developing the methodology of language and literature lessons in schools and monitoring school activities. Based on practical experience in these processes, he wrote and published works such as Mother Tongue (1918, co-authored), Lessons in Uzbek Language (1925, co-authored), Uzbek Language Among the Languages of the World (1930), Orthographic Rules of the Uzbek Literary Language (1931), Unified Orthographic Rules of the Uzbek Literary Language (1934), and Morphology (1937). This article discusses his work Orthographic Rules of the Uzbek Literary Language (1931).

Keywords

Jadid , “Chigatoy gurungi” , orthographi , sound , length , letter , singarmonizm , deepness , thinness , noun , verb , criteria

References

• Adabi tl va imla toƣrisida maqala, qararlar, II toplam, 1-nci serija (toplavchi Q.Ramazan). Tașkent.
• Adabi tl va imla toƣrisida maqala, qararlar, II toplam, 2-nci serija (toplavchi Q.Ramazan). Tașkent.
• Alaviy, A. (1926). Yangi layiha. Maarif va oqitƣuchi, 6.
• Alaviy, A. (1927). Өzbek yaꞑƣь alьfbasьnь tuzьșda asaslar. Samarqand-Tashkent.
• Ataçan (1934). Өzbek jaƞь adabii tili va uniƞ imlasь haqьda. Tașkent.
• Atajan. (1927). Baku plenumi natijalari. Maarif va oqitƣuchi, 7-8.
• Azimov, I. (2023). XX asr boshlarida oʻzbek tilshunosligining rivojlanish yoʻnalishlari. Filol. fanlari doktori (DsC) dissertatsiyasi. Toshkent.
• Azimov, I. ve Mengliyev, B. (2023). Jadidlar unlilar va singarmonizm haqida. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3(7).
• Azimov, I. (2024a). Imlo qoidalari tuzish tajribasidan. OʻzMU xabarlari, 1(10), 229-233.
• Azimov, I. (2024b). Imlo qoidalari tuzish tajribasidan 2-maqola. OʻzMU xabarlari, 1(12), 161-164.
• Bobomurodova, Sh. (2002), Oʻzbek tilshunosligi rivojida Elbekning roli. Filologiya fanlari nomzodi. diss. avtoref, Toshkent.
• Elbekning tilga oid asarlari (2001). Toshkent.
• Fitrat, A. (2006), Tanlangan asarlar IV, Toshkent.
• Xudoyberdiyev, J. (2024). Oʻzbek tilidan singarmonizmning chiqarilishi. Toshkent.
• Jamolxonov, H. ve Umarov, А. (2019). Oʻzbek yozuvining ХХ asr tarixi II. Toshkent.
• Qodiriy, A. (2014). Tanlangan asarlar. Toshkent.
• Qurbonova, M. (1993). Fitratning tilshunoslik merosi. Filologiya fanlari nomzodi diss. Toshkent.
• Mahmudov, Q. (2006). Oʻzbek tilining tarixiy fonetikasi. Toshkent.
• Mirtojiyev, М. (2013). Oʻzbek tili fonetikasi. Toshkent.
• Ne’matov, H. (1992). Oʻzbek tilining tarixiy fonetikasi. Toshkent.
• Ramazan, Q. (1923). Maktablarimiz va oʻzbekcha darslik. Turkistan, 201.
• Ramazan Q. (1929). Imlamiz ustida. Sharq haqiqati, 11-12.
• Ramazan, Q. (1931). Ɵzbek tiliniꞑ ьmla qaьdalarь. Toshkent.
• Tahiriy I. (1929). Til, atama va imla bahslari. Til, alifbe va yazuv masalalri. Qizil Ozbekistan, 82.
• Yangibayeva, N. (2019), ХХ asrning 20-yillarida oʻzbek tilshunosligi jarayoni (‘Maorif va oʻqitgʻuchi’ jurnali materiallari asosida). Filol. fan. boʻyicha falsafa doktori (PhD) diss. avtoref, Qarshi.
• Yoʻldash, Y. (1929). Til, atama va imla bahslari. Imla va yazuvni saddalashtirish tevaragida, Qizil Ozbekistan.
• Zahiriy, A. (1929). Til, atama va imla bahslari. Lab ahangi toʻgʻrisida. Qizil Ozbekistan, 73.