Bilişsel Psikoloji Perspektifinden Din ve Maneviyat

Year 2024, Issue: 9, 41 - 62, 30.06.2024

Büşra Şekerli

https://doi.org/10.59379/tdpd.1382015

Abstract

Din ve maneviyat kavramları geçmişten günümüze bilim dünyasında tartışılmaya devam etmektedir. Tarih boyunca din ve bilim ilişkisi çeşitli biçimlerde ele alınmıştır. Yinger’in (1957) din ve bilimin dört şekilde ilişkili olabileceğini ifade etmiştir. Buna göre (i) birbirleriyle uyum içerisinde olabilirler; (ii) aslında din ve bilim birbiriyle aynı anlama gelebilir; (iii) birbirlerinden tamamen ayrı oldukları için aralarında temel bir çatışma söz konusu olmaz; (iv) bilim gerçeğin tek ölçüsü şeklinde kabul edilir ve dinin bilimle çelişen hükümleri bilim adına geçersiz kabul edilerek reddedilebilir. Din kavramının bilim dünyasında nasıl ele alınması gerektiği ile ilgili çeşitli görüşler olmasına rağmen felsefe, sosyoloji, psikoloji, antropoloji gibi birçok disiplin din konusun-da açıklamalar yapmıştır. Uygulamalı bilimlerden biri olan biliş-sel psikoloji de din üzerine araştırmalar yapan bilim alanlarından biridir. Bilişsel psikoloji, din üzerine çalışmalar yaparken dinle ilgili davranışların sadece gözlenen durumla sınırlandırılamaya-cağını, zihinsel temsiller ve inançlar gibi zihinsel süreçlere de odaklanılması gerektiğini ifade etmektedir. Bu makalenin amacı, bilişsel psikolojinin din ve maneviyat konularına ilişkin açıklamalarını ve bu alandaki önde gelen çalışmaları derlemek ve bireyin din ve maneviyatla ilgili gelişimini bilişsel psikoloji perspektifin-den incelemektir. Bu makalede, genel olarak bilişsel psikolojinin tarihçesi, bilişsel psikoloji ve din ilişkisi, dinsel biliş, dini gelişim kuramları ve bilişsel psikoloji, Piaget’nin bilişsel gelişim kuramı ve din, üst biliş, din ve maneviyat ilişkisi son olarak da bilişsel psikoloji ve din arasındaki ilişkileri açıklamaya yönelik bazı araştırmalar betimlenmiştir. Bireyin dini gelişimini ve maneviyatla ilişkisini açıklamada en sık ve yaygın kullanılan bilişsel psikoloji kuramı, Piaget’nin bilişsel gelişim kuramıdır. Elkind ve Goldman gibi alandaki önde gelen kuramcılar ise Piaget’nin kuramın-dan yararlanmışlar ve açıklamalarını zihinsel gelişim evrelerine benzer şekilde evre temelli oluşturmuşlardır. Üst biliş, din ve maneviyat arasındaki ilişkileri saptamak için yapılan çalışmalara bakıldığında ise Flavell, Wells, Brown, Schraw ve Moshman gibi kuramcıların ön plana çıktığı görülmüştür. Sonuç olarak konuya ilişkin yapılan çalışmalara bakıldığında, genel olarak üst biliş ile din ve maneviyat arasında pozitif yönlü ilişkilerin olduğu söylenebilir.

Keywords

Din psikolojisi, Bilişsel psikoloji, Dinsel gelişim, Üst biliş, Din, Maneviyat

Religion and Spirituality from the Perspective of Cognitive Psychology

Abstract

The concepts of religion and spirituality have continued to be discussed in the scientific world from past to present. Throughout history, the relationship between religion and science has been addressed in various ways. Yinger (1957) stated that religion and science could be related in four ways. According to this, (i) they can be in harmony with each other; (ii) religion and science can actually mean the same thing; (iii) since they are completely separate from each other, there is no fundamental conflict between them; (iv) science is accepted as the only measure of truth, and decrees of religion that conflict with science are considered invalid and rejected in the name of science. Although there are various opinions on how the concept of religion should be addressed in the scientific world, many disciplines such as philosophy, sociology, psychology, and anthropology have made explanations on the subject of religion. One of the applied sciences, cognitive psychology, is also one of the scientific fields that conduct research on religion. Cognitive psychology, while studying religion, states that behaviours related to religion cannot be limited to only observed situations, but mental processes such as mental representations and beliefs should also be focused on. The aim of this article is to compile explanations of cognitive psychology regarding religion and spirituality and the leading studies in this field and to examine the development of the individual concerning religion and spirituality from the perspective of cognitive psychology. This article generally describes the history of cognitive psychology, the relationship between cognitive psychology and religion, religious cognition, religious development theories and cognitive psychology, Piaget's cognitive development theory and religion, metacognition, the relationship between religion and spirituality, and some studies aiming to explain the relationships between cognitive psychology and religion. The most commonly and widely used cognitive psychology theory in explaining the religious development of the individual and their relationship with spirituality is Piaget's cognitive development theory. Leading theorists in the field, such as Elkind and Goldman, have utilized Piaget's theory and have based their explanations on stages similar to cognitive development stages. When looking at studies conducted to determine the relationships between metacognition, religion, and spirituality, theorists such as Flavell, Wells, Brown, Schraw, and Moshman come to the forefront. In conclusion, looking at the studies related to the subject, it can generally be said that there are positive relationships between metacognition and religion and spirituality.

Keywords

Psychology of religion, Cognitive psychology, Religious development, Metacognition, Religion, Spirituality

References

• Abanoz, S. (2008). 6-12 yaş arası çocukların dini ve ahlaki gelişimlerin-de anne ve babaların rolü (İzmir ve Sakarya Örneği) (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akaroğlu, E. G., & Dereli, E. (2012). Okul öncesi çocukların görsel algı eğitimlerine yönelik geliştirilmiş eğitici oyuncakların çocukların görsel algılarına etkisi. Journal of World of Turks, 4(1), 201-222.
• Aksöz, T. (2015). İnancın oluşumuna dair bilişsel bir yaklaşım. International Journal of Social Science, 33(1), 475-490.
• Atik, A. (2015). Dini gelişim kuramlarına din eğitimi bağlamında genel bir bakış. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 4(3), 728-743.
• Barrett, J. L. (2007). Cognitive science of religion: What is it and why is it? Religion Compass, 1(6), 768-786.
• Bayne, T., Brainard, D., Byrne, R. W., Chittka, L., Clayton, N., Heyes, C., & Webb, B. (2019). What is cognition? Current Biology, 29(13), 608-615.
• Boyer, P. (2001). And man creates God: Religion explained. Basic Books.
• Boyer, P. (2003). Religious thought and behaviour as by-products of brain function. Trends in Cognitive Sciences, 7(3), 119-124.
• Boyer, P., & Ramble, C. (2001). Cognitive templates for religious concepts: Cross‐cultural evidence for recall of counter‐intuitive representations. Cognitive Science, 25(4), 535-564.
• Brown, A. L. (1978). Knowing when, where, and how to remember: A problem of metacognition. In R. Glasser (Ed.), Advances in instructional psychology (pp. 77-165). Lawrence Erlbaum.
• Brown, A. L. (1987). Metacognition, executive control, self-regulation, and other more mysterious mechanisms. In F. E. Weinert & R. H. Kluwe (Eds.), Metacognition, motivation, and understanding (pp. 65-116). Lawrence Erlbaum Associates.
• Brown, A. L., Bransford, J. D., Ferrara, R. A., & Campione, J. C. (1983). Learning, remembering, and understanding. In J. H. Flavell & E. M. Markman (Eds.), Handbook of child psychology: Cognitive development (4th ed., pp. 78-166). Wiley.
• Bruning, R. H., Schraw, G. J., Norby, M. M., & Ronning, R. R. (2004). Cognitive psychology and instruction (4th ed.). Pearson Prentice Hall.
• Cartwright-Peak, A. (1995). Autobiography as a resource for college chaplaincy: Personal and theological reflection within a multicultural context (Yayınlanmamış doktora tezi). School of Theology, Claremont.
• Chaves, M., & Montgomery, J. D. (1996). Rationality and the framing of religious choices. Journal for the Scientific Study of Religion, 35(2), 128-144.
• Cobb, N. J., Ong, A. D., & Tate, J. (2001). Reason-based evalua-tions of wrongdoing in religious and moral narratives. The International Journal for the Psychology of Religion, 11(4), 259-276.
• Cohen, A. B., & Rozin, P. (2001). Religion and the morality of mentality. Journal of Personality and Social Psychology, 81(4), 697-710.
• Çağlar, N. (2014). Sanrılı bozukluk ve obsesif kompulsif bozukluk has-talarında üstbiliş işlevlerinin değerlendirilmesi (Yayınlanmamış uzmanlık tezi). Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Çalı, A. (2022). Boşanmış, dul ve evlenmemiş bireylerde yalnızlık, umutsuzluk ve dini başa çıkma ilişkisi: Kütahya örneği (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çetin, Ö. (2011). İmgelem yetisi ve bazı dinî olgularla ilişkisi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20(1), 157-190.
• Deconchy, J. P., Hurteau, C., Quelen, F., & Ragot, I. (1997). The psychology of religion and cognitive models (The ‘learned helplessness’ case). The International Journal for the Psychology of Religion, 7(4), 263-268.
• Elkind, D. (1970). The origins of religion in the child. Review of Religious Research, 12(1), 35-42.
• Elkind, D. (1978). The child’s reality: Three developmental themes. Lawrence Erlbaum.
• Ellias, J. L. (2004). Ronald Goldman: Dini gelişim psikoloğu (A. R. Aydın, Çev.). In A. R. Aydın (Ed.), Din ve birey: Din psikolojisinde yeni arayışlar (ss. 23-45). İnsan Yayınları.
• Ellison, C. G. (1993). Religious involvement and self-perception among black Americans. Social Forces, 71(4), 1027-1055.
• Emmons, R. (2008). Maneviyat bir zekâ mıdır? Güdülenme, biliş ve nihaî ilgi psikolojisi (A. U. Mehmedoğlu & F. Şengül, Çev.). Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 35, 133-158.
• Erden, M. (2005). Gelişim ve öğrenme. Arkadaş Yayıncılık.
• Exline, J. J. (2002). Authors’ responses: The picture is getting clearer, but is the scope too limited? Three overlooked questions in the psychology of religion. Psychological Inquiry, 13(3), 245-247.
• Fiese, B. (2001). Family matters: A systems view of family effects on children's cognitive health. In R. J. Steinberg & E. L. Grigorenko (Eds.), Environmental effects on cognitive abilities (pp. 123-150). Lawrence Erlbaum Associates.
• Fiese, B. H. (1992). Dimensions of family rituals across two gene-rations: Relation to adolescent identity. Family Process, 31(2), 151-162.
• Flavell, J. H. (1979). Metacognition and cognitive monitoring: A new area of cognitive developmental inquiry. American Psychologist, 34(10), 906-911.
• Flavell, J. H. (1992). Cognitive development: Past, present, and future. Developmental Psychology, 28(6), 998-1005.
• Goldman, R. (1963). The development of religious thinking. Learning for Living, 2(5), 6-9.
• Goldstein, E. B. (2008). Cognitive psychology (O. Gündüz, Çev.). Kaknüs Yayınları.
• Göğebakan Yıldız, D., & Kıyıcı, G. (2016). Ters yüz edilmiş sınıf modelinin öğretmen adaylarının bilişlerine, üstbiliş farkındalıklarına ve epistemolojik inançlarına etkisi. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(3), 23-40.
• Heshmati, R., & Maanifar, S. (2018). Metacognition, mindfulness, and spiritual well-being in gifted high school students. Health, Spirituality and Medical Ethics, 5(3), 22-28.
• Iyer, S. (2002). Religion and the decision to use contraception in India. Journal for the Scientific Study of Religion, 41(4), 711-722.
• Jacobs, J. E., & Paris, S. G. (1987). Children’s metacognition about reading: Issues in definition, measurement, and instruction. Edu-cational Psychologist, 22(3-4), 255-278.
• Karaca, F. (2007). Dini gelişim teorileri. Dem Yayınları.
• Karakelle, S., & Saraç, S. (2010). Üst biliş hakkında bir gözden geçirme: Üstbiliş çalışmaları mı yoksa üst bilişsel yaklaşım mı? Türk Psikoloji Yazıları, 13(26), 45-60.
• Kayıklık, H. (2011). Din psikolojisi: Bireysel dindarlık üzerine. Karahan Yayınevi.
• Konuk, Y. (1994). Okul öncesi çocuklarda (5-6 yaş) dini duygunun gelişimi ve eğitimi. TDV Yayınları.
• Köseoğlu, F. (2013). Major depresif bozukluk ve panik bozukluk hastalarında üstbiliş işlevlerinin değerlendirilmesi (Yayınlanmamış uzmanlık tezi). Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Kuşat, A. (2012). Bilişsel gelişim açısından din fıtrat ilişkisi. Erci-yes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 35-53.
• Ladd, K. L., McIntosh, D. N., & Spilka, B. (1998). Children’s God concept: Influences of denomination, age, and gender. The Interna-tional Journal for the Psychology of Religion, 8, 49-56.
• Mahaffy, K. A. (1996). Cognitive dissonance and its resolution: A study of lesbian Christians. Journal for the Scientific Study of Religion, 35(4), 392-402.
• Maltby, J., & Day, L. (2003). Religious orientation, religious co-ping and appraisals of stress: Assessing primary appraisal factors in the relationship between religiosity and psychological well-being. Personality and Individual Differences, 34(7), 1209-1224.
• McCauley, R. N., & Lawson, E. T. (2002). Bringing ritual to mind: Psychological foundations of cultural forms. Cambridge University Press.
• Mehmedoğlu, A. U. (2013). İnanç psikolojisine giriş. Çamlıca Yayınları.
• Miller, W. R., & C’de Baca, J. (2001). Quantum change: When epip-hanies and sudden insights transform ordinary lives. Guilford Press.
• Moehle, D. (1983). Cognitive dimensions of religious experiences. Journal of Experimental Social Psychology, 19(2), 122-145.
• Mutlu, M. E. (2016). Öğrenme deneyimlerinin yönetiminde üst bilişsel düzenleme. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 5(2), 265-288.
• Neisser, U. (1967). Cognitive psychology. Appleton-Century-Crofts.
• Nelson, K. (2003). Self and social functions: Individual autobiographical memory and collective narrative. Journal of Memory, 11(2), 125-136.
• Oruç, C. (2013). Erken çocukluk dönemi dini gelişim teorileri bağlamında din eğitimi. Literature and History of Turkish or Turkic, 8, 971-987.
• Özkaya, A. (2013). Üst bilişsel ve internet tabanlı üst bilişsel öğretim yöntemlerinin öğrencilerin hücre bölünmesi, kalıtım konusundaki başarılarına, tutumlarına ve üst bilişsel düşünme düzeylerine etkisi (Yayınlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Paul, C., Fitzjohn, J., Eberhart-Phillips, J., Herbison, P., & Dick-son, N. (2000). Sexual abstinence at age 21 in New Zealand: The importance of religion. Social Science and Medicine, 51(1), 1-10.
• Phillips, D. Z. (1976). Religion without explanation. Basil Blackwell.
• Piaget, J. (2005). The psychology of intelligence. Routledge.
• Reich, K. H. (2002). Developing the horizons of the mind: Relational and contextual reasoning and the resolution of cognitive conflict. Cambridge University Press.
• Resnick Dufour, L. (2000). Sifting through tradition: The crea-tion of Jewish feminist identities. Journal for the Scientific Study of Religion, 39(1), 90-106.
• Ruchgy, W. J. (2004). The relationship of mental representations of god to levels of faith development (Yayınlanmamış doktora tezi). University of Detroit Mercy.
• Shafranske, E. P. (1997). Spirituality and psychoanalysis. Journal of Psychology and Christianity, 17(1), 20-22.
• Singh, M., & Bali, A. (2014). Metacognition and spiritualism: Development of reflective mind and a way to live peaceful life. Researc-hers Organization Bilaspur (CG), 82.
• Sinnott, J. (2000). Cognitive aspects of unitative states: Spiritual self-realization, intimacy, and knowing the unknowable. In M. E. Miller & A. N. West (Eds.), Spirituality, ethics, and relationship in adulthood: Clini-cal and theoretical explorations (pp. 177–198). Psychosocial Press.
• Slater, W., Hall, T. W., & Edwards, K. J. (2001). Measuring reli-gion and spirituality: Where are we and where are we going?. Journal of Psychology and Theology, 29(1), 4-21.
• Sönmez, S., Sarıçam, H., & Çelik, İ. (2018). Ahlâkî üstbiliş, mak-yavelist kişilik ve maneviyat arasındaki ilişki. Uluslararası Bilim ve Eğitim Kongresi, 23-25 Mart, Afyonkarahisar, Türkiye.
• Strizenec, M. (2002). Religiosity and cognitive processes. Dialogue and Universalism, 8(10), 129-140.
• Strizenec, M. (2010). Dindarlık ve bilişsel süreçler (A. Sezen, Çev.). Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 10(3), 273-286.
• Şahin, A. (2007). Din psikolojisinde bilişsel yaklaşım: McIn-tosh’un bilişsel bir şema olarak din teorisi örneği. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23, 35-50.
• Tamminen, K. (1994). Religious experiences in childhood and adolescence: A viewpoint of religious development between the ages of 7 and 20. International Journal for the Psychology of Religion, 4, 61-85.
• Watts, F. (2013). Embodied cognition and religion. Zygon, 48(3), 745-758.
• Watts, F., & Williams, M. (1988). The psychology of religious knowing. Cambridge University Press.
• Wells, A. (2009). Metacognitive therapy for anxiety and depression. Gu-ilford Press.
• Wenger, J. L. (2001). Children’s theories of god: Explanations for difficult-to-explain phenomena. The Journal of Genetic Psychology, 162(1), 41-55.
• Wilkins, J. S., & Griffiths, P. E. (2012). Evolutionary debunking arguments in three domains. A new science of religion, 23, 133.
• Wimberley, D. W. (1989). Religion and role-identity: A structural symbolic interactionist conceptualization of religiosity. The Sociological Quarterly, 30(1), 125-142.
• Wuthnow, R. (2007). Cognition and religion. Sociology of Religion, 68(4), 341-360.
• Yavuz, K. (1983). Çocukta dini duygu ve düşüncenin gelişmesi. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Yıldız, M. (2007). Çocuklarda Tanrı tasavvurunun gelişimi. İlahiyat Vakfı Yayınları.
• Yıldız, M. (2013). Çocukların Tanrı imgesinin farklı değişkenler açısından incelenmesi. Toplum Bilimleri Dergisi, 7(13), 45-63.
• Yinger, J. M. (1957). Religion, society and the individual: An introduction to the sociology of religion. Macmillan Press.