Family Model, Masculinity and Femininity Stressed in Republic Era High School Sociology Textbooks: Case of “Mehmet İzzet”

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 2, 1723 - 1747, 31.08.2025

Nebile Eroğul

https://doi.org/10.37217/tebd.1604568

Öz

Together with the rise of the nation state understanding, textbooks have become a tool used for making citizens adopt the ideology of the government. In this context, this study analysed the family subject in a textbook, one of the first sociology textbooks written by Mehmet İzzet (1931) and taught in high schools during the Republic Era, using a qualitative method via content analysis. The reason for choosing Mehmet İzzet’s textbook in the study was because he had adopted a scientific point of view rather than social dogmatism. In the study, it was required to review “the ideological discourses of masculinity and femininity practices” simply because in the context of family institution, family is both a natural institution that existed in the past and an area of ideological discourse practice that has changed and been put in order in the historical process. In the study, it was found that femininity was stressed with discourses such as “giving away a daughter in marriage”, “sinner Saliha”, “a higher state of femininity”, whereas masculinity was stressed with discourses such as “father as the head of household”, “masculinity continuing the bloodline”, “man as an obligation to adopt a son” and “man as the imam of his own household”. In addition, it was considered that the family model stressed in the textbook was a modern nuclear family type due to the effect of social change and modernization. The textbook expressed that marriage obliged monogamy, and marriage and divorce in a family depended on certain conditions. It also expressed that although marriages contained specific troubles, husbands and wives needed to endure their marriage “not to wreck the root of society” and to raise healthy children.

Anahtar Kelimeler

Sociology teaching , Gender , Family model , Feminity , Masculinity

Cumhuriyet Dönemi Lise Sosyoloji Ders Kitaplarında Vurgulanan Aile Modeli, Kadınlık ve Erkeklik: “Mehmet İzzet” Örneği

Öz

Ulus devlet anlayışının ortaya çıkması ile ders kitapları iktidarın ideolojisini bireylerine yerleştirmek için kullanılan bir araca dönüşmüştür. Bu bağlamda araştırmada, Cumhuriyet döneminde liselerde okutulan ilk sosyoloji ders kitaplarından Mehmet İzzet (1931) tarafından yazılan ders kitabının aile konusu, nitel bir yöntemle ele alınıp içerik analizi ile çözümlenmiştir. Araştırmada Mehmet İzzet’in yazmış olduğu ders kitabının seçilme nedeni İzzet’in toplumsal dogmacılık yerine bilimsel şüphecilik bakış açısını benimsemiş olmasıdır. Araştırmada aile kurumu bağlamında hem ailenin geçmişte de var olan doğal bir kurum olması hem tarihsel süreç içerisinde değişen, çekidüzen verilen bir ideolojik söylem pratiği alanı olması nedeniyle “kadınlık ve erkeklik pratiklerinin ideolojik söylemleri” incelenme gereği duyulmuştur. Araştırmada kadınlığın “kız verme”, günahkâr Saliha”, “yüksek bir kadınlık hâli” söylemleri ile erkekliğin ise “evin reisi olarak baba”, “soyunu devam ettiren erkeklik”, “erkek evlat edinme zorunluluğu olan erkek” ve “kendi evinin imamı olarak erkek” söylemleri ile vurgulandığı sonucuna ulaşılmıştır. Bununla birlikte ders kitabında vurgulanan aile modeli olarak toplumsal değişme ve modernleşmenin etkisi ile muasır çekirdek aile modeli olduğu düşünülmektedir. Evliliğin tek eşliliği zorunlu kıldığı, ailede evliliğin ve boşanmanın belirli şartlara bağlandığı da ifade edilmektedir. Karı kocaların “cemiyetin kökünü baltalamamak” için evlilikleri bazı ıstıraplar taşısa da sağlıklı çocuklar yetiştirmek için evliliklerine katlanmaları gerektiğine de yer verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sosyoloji öğretimi , Toplumsal cinsiyet , Aile modeli , Kadınlık , Erkeklik

Kaynakça

• Akkuş, M. A. (2020). Türkiye'de milliyetçilik düşüncesinin gelişiminde Mehmet İzzet Bey. (Yüksek Lisans Tezi). http://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir.
• Anık, M. (2008). Lise sosyoloji ders kitapları üzerine eleştirel bir değerlendirme. Sosyoloji Dergisi, 3(16), 145-191.
• Arslantürk, H. (1999). Türk sosyoloji tarihinde Mehmet İzzet ve “Yeni İçtimaiyat Dersleri” adlı eserinin sosyolojik değerlendirmesi. (Yüksek Lisans Tezi). http://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir.
• Aytaç, A. M. (2007). Ailenin serancamı: Türkiye’de modern aile fikrinin oluşumu. Dipnot.
• Balcı, M. E. (2014). Sistem ve/veya eleştiri: Mehmet İzzet’in sosyoloji anlayışı. Sosyoloji Dergisi, 3(28), 171-194. https://doi.org/10.16917/sd.51683
• Berg, L. B. & Lune, H. (2017). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (Z. E. Özcan, Çev.). Eğitim.
• Bourdieu, P. (2019). Eril tahakküm (B. Yılmaz, Çev., 5. b.). Bağlam.
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç-Çakmak, E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş., & Demirel, F. (2021). Bilimsel araştırma yöntemleri. Pegem Akademi.
• Connell, R. (1987). Gender and power. Allen and Unwin.
• Connell, R. (1995). Masculinities. Polity.
• Connell, R. W. (2017). Toplumsal cinsiyet ve iktidar: Toplum, kişi ve cinsel politika (C. Soydemir, Çev.). Ayrıntı.
• de Beauvoir, S. (2019). İkinci cinsiyet (G. Savran, Çev.). Koç Üniversitesi.
• Dermott, E. (2014). Intimate fatherhood: A sociological analysis. Routledge.
• Eryentü, M. & Coşğun-Kandal, S. (2016). Atatürk dönemi lise sosyoloji ders kitaplarında “kadın”. Journal of Human Sciences, 13(3), 5234-5247.
• İzzet, M. (1931). İçtimaiyat. Devlet Matbaası.
• Holloway, I. & Wheeler, S. (1996). Qualitative research for nurses. Blackwell Science.
• Houser, J. (2015). Nursing research: reading, using, and creating evidence (3. b.). Jones ve Bartlett Learning.
• Karasar, N. (2005). Bilimsel araştırma yöntemi. Nobel.
• Kızıloluk, H. (2008). Ülkemizde sosyolojinin tanınmasında ve gelişmesinde katkıları olan bir düşünür: Mehmet İzzet. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 9(2), 31-44.
• Merriam, S. B. (2013). Nitel araştırma: desen ve uygulama için bir rehber (S. Turan, Çev.). Nobel.
• Messerschmidt, J. W. (2019). Hegemonik erkeklik: Formülasyon, yeniden formülasyon ve genişleme (Eleştirel Erkeklik İncelemeleri İnisiyatifi, Çev.). Özyeğin Üniversitesi.
• Miles, M. B. & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: An expanded sourcebook. Sage.
• Okay, Y. (2019). Mehmed İzzet ve Mehmed Ali Aynî arasında içtimaiyat dersleri üzerine bir polemik. OPUS International Journal of Society Researches, 13(19), 2653-2662.
• Phillips, N. & Hardy, C. (2002). Discourse analysis: Investigating processes of social construction. Sage.
• Russel, B. (2003). Evlilik ve ahlak (I. Gündüz, Çev.). Morpa Kültür.
• Sancar, S. (2020). Türk modernleşmesinin cinsiyeti: Erkekler devlet, kadınlar aile kurar. İletişim.
• Sain, K. (2018). Cumhuriyet dönemi lise sosyoloji ders kitaplarında ideolojik içerik (Mehmet İzzet-Necmettin Sadak. (Yüksek Lisans Tezi). http://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir.
• Şerifsoy, S. (2000). Aile ve Kemalist modernizasyon projesi 1928-1950. A. G. Altınay (Ed.), Vatan, millet, kadınlar içinde (s. 155-188). İletişim.
• Üstel, F. (2004). Makbul Vatandaş’ın peşinde: II. Meşrutiyetten bugüne vatandaşlık eğitimi. İletişim.
• Walby, S. (2021). Patriyarka kuramı (H. Osmanağaoğlu, Çev., 2. b.). Dipnot.
• Weber, R. P. (1990). Basic content analysis. Sage.
• Whittemore, R., Chase, S. K., & Mandle, C. L. (2001). Validity in qualitative research. Qualitative Health Research, 11(4), 522-537.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin.
• Zabun, B. (2012). Eğitimin siyasal sosyalleştirme işlevi: Cumhuriyet dönemi ilk sosyoloji öğretim programı ve ders kitaplarında siyasal sosyalleştirme. Akademik Bakış Dergisi, 31, 1-12.
• Zabun, B. & Berber, Ş. (2019). İdeolojik sosyoloji öğretimi: Halk Fırkası programı doğrultusunda yazılan ilk ders kitabı (Necmeddin Sadak). International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal, 5(21), 1072-1080.