Ebû Abdullah el-Büstî’nin Makam Anlayışı

Year 2025, Volume: 9 Issue: 3, 1077 - 1101, 30.09.2025

İdris Polat

https://doi.org/10.32711/tiad.1691695

Abstract

Bu makalede, klasik tasavvuf düşüncesindeki “makamlar” meselesi, VI. yüzyıl sûfîlerinden Ebû Abdullah el-Büstî’nin (ö. 584/1188) er-Riâye bi-vasiyyeti’l-mürîdîn fî mekârimi’l-ahlâk adlı eseri çerçevesinde incelenmektedir. Çalışma, Büstî’nin söz konusu eserinde makamları ele alış tarzını hem klasik kaynaklarla ilişkilendirmeyi hem de literatürdeki özgün konumunu tespit etmeyi hedeflemektedir. Bu doğrultuda, metin merkezli bir incelemeyle Büstî’nin makam sistematiğini ayrıntılı biçimde çözümlemeyi; eserindeki pedagojik ve ahlâkî yönleri, kavramsal tercihleri ve yöntemsel özellikleri üzerinden yorumlamayı amaçlamaktadır. Araştırma, tarihsel veri taraması ve yazma eser incelemesine bağlı olup, klasik kaynaklarla karşılaştırmalı analiz yöntemine dayanmaktadır. Kuşeyrî, Herevî, Gazzâlî ve Hücvîrî gibi klasik sûfîlerle yapılan mukayeselerle, Büstî’nin makam anlayışının literatürdeki yeri netleştirilmeye çalışılmaktadır. Çalışma neticesinde, Büstî’nin makamları birer “rütbe” değil; sâlikin içsel sorumluluk bilinciyle taşıması gereken “emanetler” olarak değerlendirdiği, her bir makamı bir peygamberin örnekliğiyle ilişkilendirme çabasının literatürdeki ilk sistematik örneklerden biri olduğu ve metnin, ahlâk merkezli bir seyrüsülûk eğitimi anlayışını yansıttığı tespit edilmiştir.

Keywords

Tasavvuf , Makamlar , Ebû Abdullah el-Büstî , er-Riâye , Seyrüsülûk

Abū ‘Abdullah al-Bustī’s Understanding of the Maqams

Abstract

In this article, the issue of “maqams” in classical Sufi thought is analyzed within the framework of al-Riāyah bi-Wasiyyat al-Murīdīn fī Mekārimi al-Akhlāq by Abū 'Abdullah al-Bustī (d. 584/1188), one of the sixth century Sufis. The study aims to both contextualize al-Bustī’s treatment of maqāmāt within the broader classical tradition and to identify his distinctive contribution to the literature. Accordingly, it offers a text-based analysis that unpacks the structure of al-Bustī’s spiritual pedagogy, examining his ethical and pedagogical priorities, conceptual choices, and methodological features. The research is grounded in historical textual investigation and manuscript analysis, employing a comparative approach with other classical Sufi figures such as Qushayrī, Harawī, Ghazālī, and Hujwīrī. The findings demonstrate that al-Bustī did not regard maqāmāt as ranks to be attained, but rather as ethical trusts (amānah) to be borne with inner responsibility. His effort to associate each station with a prophetic exemplar represents one of the earliest systematic instances of this pedagogical method.

Keywords

Sufism , Maqāms , Abū ʿAbd Allāh al-Bustī , al-Riʿāyah , Spiritual Journey

References

• Arpaguş, Sâfi. “Tasavvufta ‘Mantıku’t-tayr’, Mevlânâ’da Hz. Süleyman ve Kuşdili Tasavvuru”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/2 (2005), 121-135.
• Bakır, Abdulhalik. “Türkmen Şehri Erbil’in Atabekler Dönemindeki Fiziki Özellikleri Üzerine Bir Değerlendirme-2”. Kardaşlık Kültür, Sanat, Edebiyat ve Folklor Dergisi Y. 18/S. 69 (2002).
• Baklî, Ebû Muhammed Rûzbihân el-. Meşrabu’l-Ervâh. thk. Asım İbrahim el-Keyyâlî. Lübnan: Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 2005.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Burckhardt, Titus. İslam Tasavvuf Doktrinine Giriş. çev. Fahreddin Arslan. İstanbul: Ribat Yayınları, 1982.
• Büstî, Ebû Abdullah Muhammed el-. er-Riâye bi-Vasiyyeti’l-Mürîdîn fî Mekârimi’l-Ahlâk. ed. İdris Polat. Ankara: Fecir Yayınevi, 2025.
• Büstî, Muhammed b. İbrâhîm b. Ahmed el-. er-Riâye. Bursa: İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Haraççıoğlu, nr. 765.
• Büstî, Muhammed b İbrâhîm b Ahmed el-. Kitâbu’r-riâye fî tahsîli’l-makâmâti’l-mezkûrati fî kitâbillâhi teâlâ min makâmâti’l-yakîn li’s-sâlikîn. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Tasavvuf, 84.
• Chittick, William C. The Sufi Path of Knowledge: Ibn al-ʿArabi’s Metaphysics of Imagination. Albany: State University of New York Press, 1989.
• Chodkiewicz, Michel. Seal of the Saints: Prophethood and Sainthood in the Doctrine of Ibn ʿArabi. çev. Liadain Sherrard. Cambridge: The Islamic Texts Society, 1993.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ebi’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali el-Hüseynî. et-Ta’rîfât. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 1985.
• Ebü’l-Ferec, İbnü’l-İbrî (Gregory Abû’l-Farac Bar Hebraus). Târih. çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1950.
• Fayda, Mustafa. “Taberî, Muhammed b. Cerîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/314. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Fîrûzâbâdî, Ebû’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kûb b. Muhammed. el-Kâmûsu’l-muhît. ed. Mektebu’t-Tahkîki’t-Turâsî fî Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. İhyâü ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1982.
• Gözütok, Şakir. Sûfî Pedagojisi. İstanbul: Nesil Yayınları, 2012.
• Haksever, Ahmet Cahid. Tasavvufu Anlama Kılavuzu. Ankara: Otto, 2017.
• Herevî, Abdullah el-Ensârî. Menâzilu’s-sâirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşşfü’l-mahcûb. ed. Ahmed Abdurrahîm es-Sâıyh. Kahire: Dârü’s-Sakfeti’d-Dîniyye, 2007.
• Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî el-. Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2016.
• İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Alî. Sûretü’l-arz. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-Hayât, 1996.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. Medâricü’s-sâlikîn beyne menâzili iyyâke na‘budu ve iyyâke neste‘în. Thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2010.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Mukerrem el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. ed. Emin Muhammed Abdülvehhâb - Muhammed es-Sâdık el-Ubeydî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1999.
• İbn Münkız, Ebü’l-Hâris Necmüddîn Üsâme b. Mürşid. Kitâbu’l-i’tibâr. ed. Abdulkerîm el-Eştar. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 2003.
• İbnü’d-Dübeysî, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Saʿîd. Zeylu târîhi Medîneti’s-Selâm. ed. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. Beyrut: Dâru’l-Garbî’l-İslâmî, 2006.
• İbnü’l-Esîr, Ali b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. ed. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.
• İbnü’l-Müstevfî, Ebü’l-Berekât Şerefüddîn el-Mübârek. Târîhu Erbil. ed. Sâmî es-Sakkâr. Irak: Dâru’r-Reşîd, 1980.
• Kâşanî, Abdurrezzak. Istılâhâtu’s-sûfiyye. ed. Abdulal Şahin. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1992.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed el-Buhârî el-. et-Ta’arruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. ed. A. John Arberry. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1994.
• Kızler, Hamdi. Tasavvufta Karakter Eğitimi. İstanbul: Erkam Yayınları, 2023.
• Knysh, Alexander. Islamic Mysticism: A Short History. Leiden: Brill, 2000.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâle. ed. Abdulhalim Mahmut ve Mahmut b Şerif. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Küçük, Osman Nuri. “Nefsin Mertebeleri (Atvâr-ı Seb’a)”. Tasavvuf El Kitabı. ed. Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Merçil, Erdoğan. “Gazneliler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. ed. Türkiye Diyanet Vakfı. 13/482. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Muslu, Ramazan. “İnsanın Manevî Yapısı”. Tasavvuf El Kitabı. ed. Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Münẓirī, Zekiyyüddīn Ebū Muhammed ʿAbdulaẓīm b. ʿAbdilḳavī el-. et-Tekmile li vefeyāti’n-nuqalāʾ. ed. Beşşār ʿAwwād Maʿrūf. Beyrut: Müessesetu’r-Risāle, 1984.
• Polat, İdris. Ebû Abdullah el-Büstî ve er-Riâye Adlı Eseri (Tahkik ve Tahlil). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Sem’ânî, Ebu Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansur. el-Ensâb. ed. Abdurrahman b el-Muallimî el-Ömerî vd. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1977.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lüma’. thk. Abdülhalim Mahmud - Taha Abdülbâki Surûr. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1960.
• Uludağ, Süleyman. “Makam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/409-410. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu’cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1977.
• Yazıcı, Tahsin. “Büst”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. ed. Türkiye Diyanet Vakfı. 6/495. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yesevî, Ahmet. Fakr-nâme. thk. Abdurrahman Güzel. Ankara: Öncü Basımevi, 2007.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. ed. Komisyon. Kuveyt: Matbaatu’l-Hükûme, 1965.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-Muhtasarü’l-muhtâc ileyhi min târîhi İbni’d-Dübeyssî. Bağdat: Matbaatu’z-Zaman, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. ʿOsmān. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîri ve’l-aʿlâm. ed. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. Beyrut: Dâru’l-Garbî’l-İslâmî, 2003.