Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’nin Sârimu’l-vâridât Adlı Eserinin Vehhâbîliğin Ortaya Çıkış Tarihi Bağlamında Kaynaklık Değeri

Year 2024, Volume: 11 Issue: Özel Sayı, 71 - 108, 30.11.2024

Kadir Gömbeyaz , Muhammed İkbal Çoban

https://doi.org/10.33718/tid.1541590

Abstract

Muhammed et-Trabzonî el-Medenî (ö. 1200/1786) Trabzon’dan İstanbul’a, Şam’dan Kudüs’e, Mekke’den Medine’ye ve nihayet tekrar İstanbul’a uzanan hayatını farklı coğrafya ve şehirlerde geçirmiş, şer‘î ilimlerin pek çoğunda eserler kaleme almış velûd bir âlimdir. Kaleme aldığı eserlerden biri de “Necdli İhtiyâr (eş-Şeyhü’n-Necdî)” diye adlandırdığı birinin kendisine ulaşan (vârid) dört görüşünü ele aldığı ve bunlara karşı aklî ve naklî delillerle karşı çıktığı Sârimü’l-vâridât adlı eseridir. Bu eseri çarpıcı kılan husus, Necdli Şeyh diye bahsettiği kişinin görüşleri ve faaliyetleriyle Hicaz topraklarında etkili olmaya başlayan Muhammed b. Abdilvehhâb olmasının kuvvetle muhtemel oluşu ve eserin onun hareketinin (Vehhâbiyye) ortaya çıktığı bir bölgede ve zamanda yaşayan bir müellif tarafından kaleme alınmasıdır. Böylece hareketin ortaya çıkış ve gelişim sürecinde aynı zamanda yaşamış bir müellifin tarihsel şahitliği söz konusu olabilmektedir. Bu risâleyi diğer Vehhâbîlik reddiyelerinden farklı kılan bir durum Necdli Şeyh’e nispet edilen dört görüşten özellikle ikisinin (“Allah’ın her fiili güzel değildir” ve “Peygamberlerin bedenlerinin kurtlanması, bayılmaları veya haşereler yüzünden ölmeleri caiz değildir”) başka reddiyelerde bulunmamasıdır. Bu risâlede Trabzonî’nin Necdli Şeyh’e yönelik ifadeleri oldukça ağır ve hakaretâmizdir. O, birçok kötü isimle anmasının yanında Necdli Şeyh için “Şeyhu’l-hanâzira (Domuzların Şeyhi)” şeklinde başka eserlerde görmediğimiz, kendisi için anlamlı bir gerekçeye dayanan kendisine özgü bir niteleme de kullanmaktadır. Ancak eserin müellif hattı olduğu düşünülen ve elimize ulaşan tek nüshasında özellikle hakaret ve aşağılama içeren ifadelerin üstünün çizildiği görülmektedir.
Hâsılı bu yazıda, İbn Abdilvehhâb ve hareketinin ortaya çıktığı ve geliştiği bir döneme şahitliğin ürünü sayılabilecek Sârimü’l-vâridât adlı eserin muhtevası, Trabzonî’nin reddettiği görüşlerin neler olduğu ve bunları nasıl reddettiği ortaya konulduktan sonra Trabzonî’nin bu şahitliğinin Vehhâbîliğin doğuş tarihi ve görüşleri incelenirken ne derece isabetli bir şahitlik yapıp yapmadığı sorgulanacaktır. Ayrıca Trabzonî’nin Vehhâbîliğe reddiye sadedinde yazdığı ileri sürülen diğer bazı risâlelerin muhatap ve hedefinin gerçekten İbn Abdilvehhâb ve Vehhâbîler olup olmadığı da tartışılacaktır. Nihai olarak nispet ettiği görüşler üzerinden İbn Abdilvehhâb’ı eleştirdiği anlaşılan Sârimü’l-vâridât’ın tam anlamıyla bir Vehhâbîlik reddiyesi olarak kabul edilip edilemeyeceği değerlendirecektir.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi, Muhammed et-Trabzonî el-Medenî, Muhammed b. Abdülvehhab, Vehhâbîlik, Sârimü’l-vâridât

The Source Value of Muhammad al-Trabzonî al-Madanî’s Sârim al-wâridât in the Context of the Emergence of Wahhabism

Abstract

Muhammad al-Trabzonī al-Madanī (d. 1200/1786) was a prolific scholar who spent his life across various regions and cities, from Trabzon to Istanbul, from Damascus to Jerusalem, and from Mecca to Medina, finally returning to Istanbul. He authored numerous works in various Islamic sciences. One of his notable works is Sārim al-wāridāt, in which he critically examines four views presented (wārid) to him by an individual he refers to as the "The Old Man of Najd (al-Sheikh al-Najdī)." Trabzonī challenges these views using both rational and scriptural evidence. What makes this work particularly striking is the strong likelihood that al-Sheikh al-Najdī mentioned is none other than Muhammad b. ‘Abd al-Wahhāb, who had begun to exert influence in the Hijaz region. The fact that this work was authored by a scholar contemporary with the emergence of the Wahhābī movement in the region lends it a unique historical significance. One aspect that distinguishes this treatise from other refutations of Wahhābism is that two of the four views attributed to al-Sheikh al-Najdī (“Not every act of God is beautiful” and “It is not permissible for the bodies of prophets to be wormy, to faint, or to die from pests”) are not found in other refutations. In this treatise, al-Trabzonī’s statements against al-Sheikh al-Najdī are notably harsh and derogatory. In addition to referring to him with various negative epithets, al-Trabzonī employs a unique characterization, not seen in other works, calling him ‘Sheikh al-Khanāzīra (The Sheikh of Pigs)’—a term grounded on a meaningful reason for al-Trabzonī himself. However, in the only extant manuscript copy of the work, which is believed to be the author's autoghraph, it is evident that the derogatory and insulting expressions are crossed out.
In this paper, the content of the work entitled Sārim al-wāridāt, which can be considered as the product of this testimony, will be analyzed. Specifically, the views rejected by al-Trabzonī and the methods he used to refute them will be examined. Following this, the accuracy and reliability of al-Trabzonī’s testimony will be questioned, particularly in relation to the historical emergence and doctrines of Wahhābism. Furthermore, a discussion will be held on whether Ibn ‘Abd al-Wahhāb and the Wahhābīs were really the addressees and targets of some of the other treatises that al-Trabzonī allegedly wrote in refutation of Wahhābism. Finally, an evaluation will be made as to whether Sārim al-wāridāt, which appears to criticize Ibn ‘Abd al-Wahhāb on the basis of the views attributed to him, can be fully regarded as a refutation of Wahhābism.

Keywords

History of Islamic Sects, Muhammad al-Trabzonî al-Madanî, Wahhabism, Muhammad b. ‘Abd al-Wahhāb, Sārim al-wāridāt

References

• Acar, Cafer. “Siyer Rivayetlerinde Bir Aktör Olarak İblis/Şeytan”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/30 (2016/2), 311-338.
• Azimli, Mehmet. “Olağanüstü Olaylar Örgüsünde Hz. Peygamber’in Hicreti”. Milel ve Nihal 5/3 (2008), 51-79.
• Benli, Ali. “Trabzonî, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Borlevî, Seyyid Ali b. İbrâhim. İlzâmu’l-mu‘ânidîn ve ibtâlu zu‘mi’l-hâsidîn. çev. Mustafa Selim Yılmaz. “Borlevî’nin İlzâmu’l-mu‘ânidîn ve ibtâl-u za‘mi’l-hâsidîn Adlı Risalesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. Kader 20/1 (Haziran 2022), 210-235.
• Derdîr, Ebü’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. eş-Şerhu’s-sagîr alâ akrebi’l-mesâlik. thk. Mustafa Kemal Vasfî. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, ts.
• Dugaym, Mahmûd es-Seyyid. “eş-Şeyh Muhammed et-Trabzonî el-Medenî fî rıhletihi ile’ş-Şâm ve Mısr”. el-Hayât (2009), https://www.sauress.com/alhayat/53354 (erişim 30.08.2024).
• Dugaym, Mahmûd es-Seyyid. “Müellefâtu Hasen et-Trabzonî el-Matbû‘a ve’l-mahtûta”, el-Hayât (2009), https://www.sauress.com/alhayat/54270 (erişim 30.08.2024).
• ed-Dürerü’s-seniyye fî’l-ecvibeti’n-necdiyye. der. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım el-Âsımî en-Necdî. 16 cilt. b.y.: y.y., 5. bs., 1414/1994.
• Haccâvî, Ebü’n-Necâ Şerefüddîn Mûsâ b. Ahmed el-. el-İknâ. Abdüllatîf Muhammed Musa el-Sübkî. Beyrut: Daru'l-Marife, t.y.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 8 cilt. Beyrut: Matbaatu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evladihî, 1386/1966.
• İbn Fîrûz. “Takrîzu’l-Allâme eş-Şeyhü’l-Kebîr Muhammed b. Fîrûz el-Hanbelî”. İbn Dâvûd ez-Zübeyrî. es-Savâik ve’r-ru‘ûd. thk. Abdullah Râşid el-Mudarî. Belfast/İrlanda: Mektebetü’l-Câbî, 2022.
• İbn Hişâm. es-Sîretü’n-nebeviyye. talik ve tahrîc: Ömer Abdüsselam Tedmürî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. bsk. 1410/1990.
• İbn Sa‘d. et-Tabakâtu’l-kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
• Karaağaç, Hilmi. “Tekfir ve Elfâz-ı Küfre Dair İki Risale”. 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı I-II (8-10 Ekim 2015). ed. Şenol Saylan – Betül Saylan. 1/459-466. İstanbul: Değişim Yay. 2016.
• Kırca, Celal. “İbn Teymiyye, Mecdüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/390-391.
• Kırmacı, Mustafa İdris. Osmanlı Dönemi Vehhâbîlik Reddiyeleri: Trabzonî Mehmed Efendi’nin es-Sârimü’l-vâridât İsimli Risalesi Örneği: Neşir, Tercüme ve Tahlili. Yalova: Yalova Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Koca, Ferhat. “Merdâvî, Ali b. Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/177.
• Koçak, Ebru. Osmanlılar Döneminde Vehhâbiliğe Yönelik Reddiyeler. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Muhammed b. Abdilvehhâb et-Temîmî. Ahkâmu temenni’l-mevt. thk. Abdurrahmân b. Muhammed es-Sedhân - Abdullâh b. Abdirrahmân el-Cibrîn. Müellefâtü’ş-Şeyhi’l-İmâm Muhammed b. Abdilvehhâb. Riyad: Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd.
• Muhammed b. Abdilvehhâb et-Temîmî. er-Resailü’ş-şahsıyye. thk. Abdülazîz b. Zeyd er-Rûmî vd.. Müellefâtü’ş-Şeyhi’l-İmâm Muhammed b. Abdilvehhâb. Riyad: Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd.
• Muhammed b. Abdilvehhâb et-Temîmî. Mesâil lehhasahâ’ş-Şeyh Muhammed ibn Abdilvehhâb min kelâmi İbn Teymiyye, Müellefâtü’ş-Şeyhi’l-İmâm Muhammed b. Abdilvehhâb. Riyad: Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd.
• Muhammed b. Abdilvehhâb et-Temîmî. Muhtasaru tefsîr sûreti’l-Enfâl. thk. Abdülazîz b. Zeyd er-Rûmî vd.. Müellefâtü’ş-Şeyhi’l-İmâm Muhammed b. Abdilvehhâb. Riyad: Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd.
• Muhammed b. Abdilvehhâb et-Temîmî. Muhtasaru’l-İnsâf ve’ş-Şerḥu’l-kebîr. thk. Abdülazîz b. Zeyd er-Rûmî vd.. Müellefâtü’ş-Şeyhi’l-İmâm Muhammed b. Abdilvehhâb. Riyad: Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Mesâilü’l-mensûre. thk. Muhammed el-Haccâr. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1417/1996.
• Önkal, Ahmet. “Hicret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/458-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Hayatı ve Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi). Ed. Süleyman Gür, Ahmet C. Karaca. İstanbul: Ensar Yayınları, 2023. 423-438.
• Saylan, Şenol. “Tütün Kullanma Meselesi Üzerinden Tekfirci Söyleme Bir Reddiye: Muhammed et-Trabzonî’nin Hâdi’l-‘Umyi ilâ Câddeti’t-Tarîk Adlı Risalesi (İnceleme-Tahkik)”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 12 (Aralık 2023), 189-290.
• Suluoğlu, Muhammet Hanefi. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Kelâmla İlgili Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi). ed. Süleyman Gür, Ahmet C. Karaca. 479-488. İstanbul: Ensar Yayınları, 2023.
• Şahin, Resul. “Eyyub Peygamber’in Hastalıkla İmtihanı”. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi 18 (2022), 205-231.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd el-Medenî. Risâle fî ademi tekfîri’l-müminîn. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 1041/11, 161b-163b.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd el-Medenî. Risâle fî tarîkı’l-ihtisâb ve’n-nasîha. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 1041/12, 164a.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd el-Medenî. es-Sârimü’l-meslûl li-unuk men tesaddâ bi-cehlihî kassa ahkâmi’r-Resûl. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 1041/13, 165b-168b.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd el-Medenî. Hâdi’l-‘umyi ilâ câddeti’t-tarîk. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 1041/14, 169a-186a.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd el-Medenî. Risâle fî reddi kavli’l-kâil men kâle’l-Fâtiha li-rûhi fılânin fe-kad eşrake. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 1041/15, 186a-187b.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd el-Medenî. Sârimü’l-vâridât. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 1041/16, 187b-194b.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd el-Medenî. Nefehâtü’l-kurab ve’l-ittisâl bi-isbâti’t-tasarruf li-evliyâillah ve’l-kerâme ba’de’l-intikâl. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 1041/17, 195b-200a.
• Yılmaz, Mustafa Selim. “Borlevî’nin İlzâmu’l-mu‘ânidîn ve ibtâl-u za‘mi’l-hâsidîn Adlı Risalesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. Kader 20/1 (Haziran 2022), 210-235.
• Zübeyrî, Abdullah ibn Dâvûd el-Hanbelî. Reddü’l-allâme İbn Dâvûd ale’l-Vehhâbiyye el-müsemma es-Savâik ve’r-ru‘ûd. thk. Abdullah Râşid el-Mudarî. Belfast/İrlanda: Mektebetü’l-Câbî, 2022.