Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’nin Risâle fî tahkîki’l-istincâ ve Tathîru’l-eşyâ Adlı Risâlelerinin Işığında Temizlik Anlayışı ve Klasik Hanefî Tahâret Anlayışıyla Mukayesesi

Year 2025, Volume: 12 Issue: 1, 381 - 400, 30.06.2025

Ahmet Başaran Manav

https://doi.org/10.33718/tid.1649105

Abstract

Muhammed et-Trabzonî el-Medenî, Trabzon’da doğmuş ve eğitimine burada başlamıştır. Daha sonra İstanbul, Halep, Şam, Kudüs, Mısır, Mekke ve Medine’yi dolaşarak eğitimini tamamlamıştır. Trabzonî, İstanbul’a döndükten sonra Süleymaniye Medresesi’nde müderrislik ve hâfız-ı kütüplük yapmış, bu görevlerinin yanı sıra başta fıkıh ilmi olmak üzere, İslamî ilimlerin birçok dalında eser vermiş, velûd bir Osmanlı âlimidir. Trabzonî’nin fıkıh alanına dair tespit edilebilen on tane eseri vardır. Trabzonî’nin, fıkıh alanına dair tespit edilebilen on tane eserinin iki tanesi temizlikle ilgilidir. Temizlik, dinî ilimlerde özellikle de fıkıhta maddi, manevî ve hükmî temizlik şeklinde anlatılmaktadır. Bu çalışmada Muhammed et-Trabzonî’nin, fürû-i fıkhın ilk konusu olan temizlikle (taharet) alakalı görüşleri değerlendirmeye tabi tutulacaktır. Söz konusu değerlendirme, birbirinden bağımsız fakat birbirinin devamı niteliğindeki iki risâle çerçevesinde olacaktır. Çalışmamızda hem iki risâle (Risâle fî Tahkîki’l-İstincâ, Tathîru’l-Eşyâ) tanıtılıp telif sebeplerine değinilecektir. Bu iki risâle çerçevesinde Trabzonî’nin temizlikle ilgili görüşleri ortaya konulacaktır. Ayrıca Trabzonî’nin temizlikle ilgili bakış açısı, klasik Hanefî geleneğindeki taharet anlayışıyla mukayese edilecektir. Trabzonî, Risâle fî Tahkîki’l-İstincâ adlı eserinde suyla istincâ ile ilgili olarak o dönemde yapılan tartışmalara katılmış ve itirazlara cevap vermeye çalışmıştır. Tathîru’l-Eşyâ risâlesinde ise, necis maddelerin temizlenme yollarını klasik fıkıh eserlerinden aktarmış, bunlara yeni yöntemler eklemiştir. Bu çalışmayla ayrıca Trabzonî’nin klasik Hanefî eserlerinden ne kadar faydalandığı ve onlara ne ölçüde atıf yaptığının tespiti amaçlanmıştır. Bütün bunlara bağlı olarak, müellifin temizlik anlayışı, klasik Hanefî taharet anlayışıyla mukayese edilip, -varsa- aradaki farklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak da 18. asırdaki -özellikle- Hanefî bakış açısı ve ulemanın fıkhî meseleleri anlatırken/yazarken temel kaynaklarla ne kadar irtibat kurduğu ve onlara ne kadar bağlı kalarak izahlar getirdiği; çözüme dair neleri ortaya koyduğu belirlenmeye çalışılacaktır.

Keywords

İslam hukuku, Hanefî mezhebi, Muhammed et-Trabzonî el-Medenî, Risâle fî tahkîki’l-istincâ, Tathîru’l-eşyâ.

Comparison of the Understanding of Cleanliness with the Classical Hanafi Understanding of Purity in the Context of the Treatises of Muhammad al-Trabzonī al-Madanī (d. 1200/1786) Named Risāla fī Tahqīq al-Istinjā and Tathīr al-Ashyā

Abstract

Muhammad al-Trabzonī al-Madanī was born in Trabzon and began his education there. He later completed his education by traveling to Istanbul, Aleppo, Damascus, Jerusalem, Egypt, Mecca and Medina. After returning to Istanbul, Trabzoni worked as a teacher and librarian at the Süleymaniye Madrasah. In addition to these duties, he produced works in many branches of Islamic sciences, especially jurisprudence, and was a prolific Ottoman scholar. Ten of Trabzonī’s works in the field of jurisprudence have been identified, two of which focus on the subject of cleanliness. The issue of cleanliness has been one of the important issues that has been emphasized since the early periods of Islam, especially in terms of its relation to basic acts of worship. This issue is clearly seen in the revelation process of the Quran. Cleanliness is explained in religious sciences, especially in jurisprudence, as material, spiritual and juridical cleanliness. This study aims to evaluate Muhammad al-Trabzonī’s views on cleanliness (purification), which is the first topic addressed in practical jurisprudence (furū‘ al-fiqh). This evaluation will be within the framework of two treatises that are independent of each other but are a continuation of each other. In this study, both treatises -Risāla fī Taḥqīq al-Istinjā and Tathīr al-Ashyā- will be introduced, along with a discussion of the reasons behind their authorship. Trabzonī’s views on cleanliness will be examined through the lens of these works. In addition, Trabzonī’s perspective on cleanliness will be compared with the understanding of purification in the classical Hanafi tradition. Trabzonī participated in the discussions held at that time on the use of water in istinjā in his work titled Risāla fī Tahqīq al-Istinjā and tried to respond to the objections. In the treatise Tathīr al-Ashyā, he transferred the methods of cleansing impure substances from classical fiqh works and added new methods to them. This study also aims to determine how much Trabzonī benefited from classical Hanafi works and to what extent he referred to them. Based on these findings, the author’s conception of cleanliness was compared with the classical Hanafi understanding of purification, and any potential differences were identified and analyzed. Ultimately, the study aims to determine the nature of the Hanafi perspective in the 18th century-particularly- regarding how scholars engaged with foundational sources when addressing legal issues. It also explores the extent to which they remained faithful to those sources and what solutions they proposed in their legal reasoning.

Keywords

Islamic law, Hanafi sect, Muhammad al-Trabzonī al-Madanī, Risāla fī Tahqīq al-Istinjā, Tathīr al-Ashyā

References

• Alukah.Net, Mektebetü'l-ukah. " مخطوطة خزائن الأسرار وبدائع الأفكار في شرح تنوير الأبصار". Erişim 14 Nisan 2025. https://www.alukah.net/library/0/85674/.
• Aydınî, Âlim Muhammed b. Hamza Güzelhisarî el. Risâle fi’l-istincâ. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Sütlüce Dergâhı, 111/008. 74b-77b.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim. el-Câmiü’s-sahîh. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1432/2011.
• Cici, Recep. “Muhammed b. Hamza Aydınî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/302. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Cici, Recep. Bir Osmanlı Fakihi Âlim Muhammed b. Hamza’nın Fıkıh Risâleleri. Bursa: Emin Yayınları, t.y.
• Enderpetî, Ferîdüddîn Âlim b. Alâ ed-Dihlevî el-Hindî. el-Fetâva’t-Tatarhâniyye. Haydarabad: Dâiretü’l-meârifi’l-Osmâniyye, 1404/1984.
• Erünsal, İsmail E. “Hâfız-ı Kütüb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/94. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Gözübenli, Beşir. “Hâkim eş-Şehîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/195-196. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. Mülteka'l-ebhur. İstanbul, Yasin Yayınevi, ts.
• Has, Şükrü Selim. “İbrâhim b. Muhammed Halebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/231-232. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• İltaş, Davut. “Tahâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Fethu bâbi’l-ʿinâye bi-şerhi'n-Nukâye, thk. Ali Muhammed Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kâsânî, Alâeddin Ebû Bekr b. Mes‘ud b. Ahmed el-Hanefî. Bedâiü’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvaz & Adil Ahmed Abdülmevcut. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Kılıçer, M. Esat. “Zahîrüddîn el-Buhârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/376. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Koca, Ferhat. “el-Fetâva’t-Tatarhâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/446-447. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Köse, Saffet. “İbnü’z-Ziyâ el-Mekkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/248. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasan Burhâneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâd ed-Dımaşkî el-Hanefî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb (Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed el-Kudûrî, el-Muhtasar (el-Kitâb) ile birlikte). Beyrut: el-Mektebetü’l- İlmiyye, 1993/1413.
• Mohammed, Mohammed Nejat. Âlim Muhammed b. Hamza Güzelhisarî el-Aydınî’nin Fıkha Dair Bazı Risâlelerinin Tahkiki. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. Sahîh-i Müslim. Beyrut: Müessesetü Kütübi’s-Sekâfiyye, 431/2010.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmûu şerhi’l-mühezzeb. thk. Muhammed Necib el-Mutî. Cidde: Mektebetü’l-İrşad, 1980.
• Öğüt, Salim. “İstibrâ ve İstincâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/320. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Öğüt, Salim. “Tahâret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/382. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özcan, Tahsin. “Pîrîzâde İbrâhim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/286-288. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özel, Ahmet. “Haskefî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/387-388. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özel, Ahmet. “Muhammed Emîn İbn Âbidîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/292-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özel, Ahmet. “Muhammed b. Yûsuf Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/479-480. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Alimleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Pekcan, Ali. “Hayreddin b. Ahmed Remlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/563-564. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Hayatı ve Eserleri”. ed. Süleyman Gür - Ahmet Cevdet Karaca, Trabzonlu Müellifler ve Eserleri: Osmanlı Dönemi. İstanbul: Ensar Neşriyat Tic. A.Ş., 2023.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Fıkıhla İlgili Eserleri”. ed. Süleyman Gür - Ahmet Cevdet Karaca, Trabzonlu Müellifler ve Eserleri: Osmanlı Dönemi. İstanbul: Ensar Neşriyat Tic. A.Ş., 2023.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1398/1978.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Ahmed b. Muhammed Hamevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/456-457. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas. el-Üm. Kahire: Dârü’ş-Şa‘b, 1968.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Muhtasaru’t-Tahâvî. Kahire: Mektebetü Dâri'l-Kitâbi'l-Arabî, 1370.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud el-Medenî. Risâle fî tahkîki’l-istincâ. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fatih, 754/2. 74b-76b.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud el-Medenî. Tathîru’l-eşya. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fatih, 754/3. 76b-78b.
• Yaman, Ahmet. “Kuhistânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/348. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “el-Câmiu’l-Kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/109-110. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. Yavuz, Yunus Vehbi. “el-Câmiu’s-Sağîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/112. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.