OSMANLI-SAFEVÎ İLİŞKİLERİ VE TÜRKİSTANLI HACILAR

Year 2025, Issue: 115, 145 - 166, 21.09.2025

Alaaddin Aköz , Bissembayeva Lazzat Amandyqqyzy

Abstract

Bu çalışma; İslam’ın beş şartından biri olan hac ibadetini gerçekleştirmek isteyen Türkistanlı hacıların kutsal mekanlara yolculukları, ziyaretleri-ibadetleri ve dönüşleri etrafında şekillenen siyasi nüfuz ve rekabeti Osmanlı-Safevî mücadeleleri bağlamında ele almakta, ayrıca hac ibadetinin kültürel ve ekonomik boyutlarına dikkat çekmektedir.
Osmanlı Devleti’nin siyasî, askerî, iktisadî ve dinî sahada en fazla rekabet ettiği devletin Safevîler olduğu bilinmektedir. Türkistanlı hacıların Şiî İslam anlayışını kabul eden Safevîlerin aksine Osmanlılarla aynı Sünnî anlayışı benimsemeleri ve Osmanlı Devleti’ne yakın durmaları nedeniyle iki devlet arasında yaşanan rekabetin parçası haline gelmişlerdir.
Türkistan ile Hicaz bölgesi arasındaki uzaklığın alternatif hac yollarını ortaya çıkardığı, her bir yolun kullanımının siyasî konjonktüre, yol emniyetine, dinsel ve mezhepsel çekişmelere göre değişmesine rağmen en fazla İstanbul üzerinden geçen güzergâh tercih edilmiştir. Bu husus yol emniyetinin yanında tüm Müslümanların hamisi, halife-sultanının buradaki ikameti nedeniyle zamanla haccı tamamlayan bir retoriğe dönüşmesiyle ilişkilendirilmiştir.
Konu ile ilgili çalışmalarda iki devlet arasında yaşanan siyasî ve dinî rekabet ile Türkistanlı hacıların yolculukları birbirinden bağımsız başlıklar etrafında ele alınmaktadır. Biz, başta en kısa hac yolu olan İran yerine çok daha uzak İstanbul ve Hindistan güzergahlarının tercih edilmesini, Türkistanlı hacılara mezhepsel farklılık nedeniyle İran yolunun kapatılmasını, açıldığı zaman da bunlara yönelik bazı sıkıntıların çıkarılmasını, Osmanlı cenahında ise İranlı hacılara yönelik yasaklama ve kısıtlamaları, askeri çatışma dönemlerinde bunların şiddetinin artmasını, Türkistan Hanlıklarıyla Osmanlı yakınlaşmasını hep bu rekabetle ilişkilendirmekteyiz.
Türkistanlı hacıların ibadet maksatlı yolculuklarında, kullandıkları yol güzergahları ve bu esnada karşılaştıkları zorluk ve kolaylıkların mahiyetini şüphesiz Osmanlı, Safevî, Rus, Babür devletleri ile Türkistan hanlıkları arasında yaşanan siyasi ve dini rekabet belirlemiştir. En çok tercih edilen kuzey hattını seçen hacılar Buhara, Semerkant, Taşkent, Hive, Hazar Denizi, Astrahan, Kefe ve Özi üzerinden Karadeniz yoluyla İstanbul’a geçmişlerdir. Buradaki hac kervanına katılarak, Osmanlı Devleti’nin himayesine girmişlerdir. Osmanlı Devleti’nin bölgedeki hacılara olan ilgisi ve hassasiyeti, dönemin belgelerine de yansımış, kervanlara siyasî ve askerî destek verilmesi, yolda mahsur kalan hacılara malî yardımlar yapılması ve Buhara’dan gelen fakir hacılardan gemi ücreti alınmaması gibi emirler yer almıştır.
Safevîlerle yaşanan rekabetin şiddetinin arttığı dönemlerde Şiî hacılara yönelik bazı kısıtlamalar getirilmesine rağmen haccın bunlara yasaklanmaması Osmanlı halife-sultanının sadece Sünnîlerin değil tüm Müslümanların hamisi olma vasfının bir yansımasıdır. Aynı anlayışı Kanuni’nin Necef ve Kerbela’da ehl-i beyt makamlarını ziyaret ettikten sonra buraların bakım ve onarımını yaptırmasında da görmek mümkündür. Bu haliyle Osmanlı sultanı Sünnî-Şiî ayırımı gözetmeksizin tüm Müslümanları kuşatan bir halife imgesini inşa etmiştir.

Keywords

Osmanlı , Safevî , mezhep , Sünnî , Şiî , Türkistan , hac , Türkistanlı hacılar

Ottoman-Safavid Relations and the Hadjis of Turkestan

Abstract

This study examines the political influence and rivalry shaped around the pilgrimage of Turkestani hadjis (pilgrims) to the holy places, their visits and prayers, and their return, and draws attention to the cultural and economic dimensions of the pilgrimage in the context of Ottoman-Safavid struggles.
It is known that the Safavids were the state with which the Ottoman Empire competed the most in the political, military, economic and religious fields. Since the pilgrims from Turkestan adopted the same Sunnite understanding as the Ottomans and stood close to the Ottoman Empire, unlike the Safavids who embraced the Shiite understanding of Islam, they became a part of the rivalry between the two states.
Although the distance between Turkestan and the Hijaz region created alternative pilgrimage routes and the use of each route changed according to the political conjuncture, road safety, religious and sectarian conflicts, the route through Istanbul was preferred the most. In addition to road safety, this was associated with the fact that the caliph-sultan, the patron of all Muslims, was residing there, which in time turned into a rhetoric that complemented the pilgrimage.
In studies on the subject, the political and religious competition between the two states and the journeys of Turkestan pilgrims are discussed under independent headings. We associate the preference for the much more distant routes of Istanbul and India instead of the shortest pilgrimage route of Iran, the closure of the Iranian route to Turkestan pilgrims due to sectarian differences, and when the Iranian route was opened to Turkestan pilgrims, the prohibitions and restrictions on Iranian pilgrims on the Ottoman side, the increase in their severity during periods of military conflict, and the Ottoman rapprochement with the Turkestan Khanates with this rivalry.
The political and religious rivalry between the Ottoman, Safavid, Russian, Mughal states and the Turkestan khanates undoubtedly determined the routes that Turkestan pilgrims traveled and the nature of the difficulties and conveniences they encountered along the way. The pilgrims who chose the most preferred northern route traveled to Istanbul via Bukhara, Samarkand, Tashkent, Khiva, the Caspian Sea, Astrakhan, Kefe and the Black Sea via Özi. By joining the pilgrimage caravan here, they came under the protection of the Ottoman Empire. The Ottoman State's interest and sensitivity towards the pilgrims in the region was reflected in the documents of the period, and there were orders such as providing political and military support to the caravans, providing financial aid to pilgrims stranded on the road, and not charging ship fees from poor pilgrims coming from Bukhara.
Although some restrictions were imposed on Shiite pilgrims during the periods when the rivalry with the Safavids intensified, the fact that the pilgrimage was not prohibited to them reflects the Ottoman caliph-sultan's characteristic of being the protector of all Muslims, not only Sunnis. It is possible to see the same understanding in Kanuni's visits to the Ahl al-Bayt shrines in Najaf and Karbala and the maintenance and repair of these shrines. In this way, the Ottoman sultan constructed the image of a caliph who encompassed all Muslims, regardless of Sunni-Shia division.

Keywords

Ottoman , Safavid , sect , Sunni , Shia , Turkestan , pilgrimage , pilgrims from Turkestan

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Bâb-ı ‘Asâfî Dîvân-ı Hümâyûn Mühimme Defterleri (A {DVNSMHM. d.), 9, 10, 12, 14, 19, 21, 23, 24, 27, 32, 48, 60, 75, 108.
• 6 Numaralı Mühimme Defteri (972 / 1564-1565), I, yay. Hacı Osman Yıldırım, Vahdettin Atik, Murat Cebecioğlu, Muhammed Safi, Mustafa Serin, Osman Uslu, Numan Yekeler, (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 1995).
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976 / 1567-1569), I-II, yay. Hacı Osman Yıldırım, Vahdettin Atik, Dr. Murat Cebecioğlu, Hasan Çağlar, Mustafa Serin, Osman Uslu, Numan Yekeler, (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 1999).
• Abdi Beğ Şirâzî, Safevîler Tekmiletü’l-Ahbâr, ter. Şefaattin Deniz-Hasan Asadi, (İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2021).
• Acar, Serkan, Türkistan ve Uzak Doğu Seyahatnamesi, (İstanbul: Selenge Yayınları 2020).
• Aköz, Alaattin, “Yavuz Sultan Selim Dönemi Tarihyazımı: Dinî Söylemlerde Değişim ve Neseb İddialarında Farklılaşma”, Yavuz Sultan Selim ve Dönemi Sempozyumu Bildiriler Kitabı (4-6 Kasım 2021), (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2024), 337-356.
• Algar, Hamid, “The Naqshbandī Order: A Preliminary Survey of Its History and Significance”, Studia Islamica, 44, (1976), 123-152.
• Aşurbeyli, Sara, “Şirvanşahlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 39/211-213.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat, “Safevî Hükümdarı Şah Abbas’ın Dini Siyaseti”, Turkish Studies, VI/3 [Prof. Dr. Ramazan Korkmaz Armağanı], 2011, 1329-1337.
• Azamat, Nihat, “Cevâhirü’l-Ebrâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 7/432.
• Bacqué-Grammont, Jean-Louis, “1513 Yılında Rum Eyaletinde Şüpheli Tımar Sahiplerine Ait Bir Liste”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 41/1-4, (1982-1983), 163-176.
• Bacqué-Grammont, Jean-Louis, “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlılar ve Safevîler”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 1991, 205-219.
• Braudel, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, II, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, (İstanbul: Eren Yayınevi 1990).
• Bulut, Halil İbrahim, “Osmanlı-Safevî Mücadelesinde Ulemanın Rolü: Kemal Paşazâde Örneği”, Dinî Araştırmalar, VII/21, (Ankara 2005),179-196.
• Bulut, Halil İbrahim, “Safevîlerin Ehl-i Sünnet Karşıtı Politikaları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 76, (2015), 15-30.
• Ceferiyan, Resul, Safaviye ez Zuhur ta Zeval, (Tahran: Daneş ve Endişe Yayınları, 1393) Collier, Dirk, The Great Mughals and their India, (Hay House India (2016).
• Çelenk, Mehmet, 16. ve 17. Yüzyıllarda Safevî Şiîliği, Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal 163 Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005. Dalkıran, Sayın, İbn-i Kemal ve Düşünce Tarihimiz, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1997. Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, II, (İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971).
• Demir, Aydoğan, “Kanuni Sultan Süleyman’ın Terk-i Salat Edenlerle İlgili Fermanı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, II, (1984), 46-53.
• Emecen, Feridun, “Irakeyn Seferi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1999), 19/116-117.
• Emecen, Feridun, Yavuz Sultan Selim, (İstanbul: Kapı Yayınları, 2016).
• Erşahin, Seyfettin, “Osmanlı Devleti ve Türkistan Müslümanlarının Hac Seferleri (Çarlık Döneminden Günümüze)”, Diyanet İlmi Dergi, 35/1, (Ocak-Şubat-Mart 1999), 231-248.
• Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IX/2, haz. Seyit Ali Kahraman, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011).
• Faroqhi, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar (1517-1618), çev. Gül Çağalı Güven, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995).
• Feridun Ahmed, Münşeatü’s-Selâtîn, İstanbul 1275.
• Güler, Mustafa, “XIX. Asırdan Günümüze Kırgızistan’da Hac Olgusu ve Osmanlı Devleti’nin Bölge Hacılarına Yaklaşımı”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18/1 (2016), 1-16.
• Gündüz, Tufan, Kızılbaşlar Osmanlılar Safevîler, (İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2015). Güneş, Hasan Hüseyin, “Ali el-Kârî’nin Rafizî Safavîlere İlişkin Osmanlı Merkez Ulemasına Reddiyesi”, İran Çalışmaları Dergisi, IV/1, (2020), 13-38.
• Hourani, Albert, Arap Halkları Tarihi, çev. Yavuz Alogan, İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
• İbn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman IX. Defter, neşr. Ahmet Uğur, Berlin 1985.
• İpşirli, Mehmet, “Sarıgörez Nûreddin Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 36/151-152.
• İnalcık, Halil, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü (1569)”, Belleten, XII/46, (1949), 349-402.
• İnalcık, Halil, Donald Quaert, Osmanlı İmparatorluğu’nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, I, 1300- 1600, çev. Halil Berktay, (İstanbul: Eren Yayıncılık, 200).
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H.919-927 / M. 1513-1521), ed. Coşkun Yılmaz, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları İstanbul 2008.
• Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, Süleymânnâme, İstanbul 1248.
• Karamanly, Hüsamettin Memmedov, “XVI-XVIII Yüzyıllar Osmanlı-Safevî Savaşları, Osmanlı, ed. Güler Eren, 1, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), 502-508.
• Kevserânî, Vecih, Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi, çev. Muhlis Canyürek, (İstanbul: Denge Yayınları, 1992).
• Khodarkovsky, Michael, Türkistan ve Asya Steplerinde Rus Yayılmacılığı Bir Sömürge İmparatorluğunun Oluşumu (1500 -1800), çev. Mehmet Akif Koç, (İstanbul: Selenge Yayınları 2021).
• Kırzıoğlu, Fahrettin, “Dede-Korkut Oğuznameleri” Işığında Tarih Araştırmaları-I: Karapapak (Borçalı-Kazak) Uruğunun Kür-Aras Boylarındaki 1800 Yılına Bir Bakış”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, 2, (1971), 75-90.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi 1451-1590, (Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1976).
• Kudüs’te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi, Kıyâme Kilisesi Defterlerinin Karşılaştırmalı
• Neşri, yay. Numan Yekeler, Yılmaz Karaca, Mehmet Selim Temel, İskender Türe, Vahdettin Atik, (İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı Yayınları, 2019).
• Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve İdil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-İdil Kanalı ve XVIXVII. Yüzyıl Osmanlı-Rus Münasebetleri), (Ankara: Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1966).
• Küpeli, Özer, “Irak-ı Arap’ta Osmanlı–Safevî Mücadelesi (XVI-XVII. Yüzyıllar)”, History Studies Ortadoğu Özel Sayısı, (2010), 227-244.
• Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri I (1578-1590), (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1962).
• Lapidus, Ira M., İslâm Toplumları Tarihi Hazret-i Muhammed’den 19. Yüzyıla, I, çev. Yasin Aktay, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2005).
• Mathee, Rudi, “Saiklerin ve Sebeplerin Işığında 986-998/1578-1590 Tarihli Osmanlı-Safevî Savaşı”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, IV/2, (Aralık 2018), 115- 140.
• Mathee, Rudi, “Safevî-Osmanlı Sınır Bölgesi: Safevîlerin Gözü ile Irak-ı Arab”, çev. Eralp Erdoğan, Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi Humanitas, 2017; 5(10), 444-465.
• Mustafa Selânikî, Târih-i Selânikî, I, yay. Mehmet İpşirli, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999).
• Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na’îmâ, 1, haz. Mehmet İpşirli, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007).
• Nesibli, Nesib, “Osmanlı-Safevî Savaşları, Mezhep Meselesi ve Azerbaycan”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, 6, (2002), 893-898.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Osmanlı Kaynaklarında ve Modern Türk Tarihçiliğinde Osmanlı-Safevî Münasebetleri (XVI.-XVII. yüzyıllar)”, Belleten, LXVI/246 (Ağustos 2002), 503-516.
• Özcan, Abdülkadir, “Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 14/400-408.
• Parry, V. J., “Warfare”, The Cambridge History of Islam, Volume 2b Islamic Society and Civilization, ed. P. M. Holt-Bernard Lewis, Cambridge 2008.
• Peçevî İbrahim Efendi, Târih-i Peçevî, C. I, İstanbul 1283.
• Sağırlı, Abdurrahman, “Cezâyir-i Irâk-ı Arab veya Şattü’l-Arab’ın Fethi-Ulyanoğlu Seferi 1565-1571”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 41, (2005), 43-94.
• Sahillioğlu, Halil, Topkapı Sarayı Arşivi H.951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri, (İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayınları, 2002).
• Sarınay, Yusuf, “Türkistanlı Hacıların Ziyaret Merkezi Olarak İstanbul”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (Kış 2019), 1-18.
• Stanfıeld-Johnson, Rosemary, “Safevî İran’ında Sünnîlerin Mücadelesi: Şah I. Tahmasb Döneminde Sünnî Karşıtı Faaliyetler”, çev. Farbod Mazlumi, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Eşref Buharalı Özel Sayısı, (Kasım 2024), 549-556.
• Solak-Zâde, Tarih, haz. Vahid Çabuk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
• Sümer, Faruk, “Abbas I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 1/17-19.
• Şahin, Hanifi, “Şia Düşüncesinde Ezanın Yapısı ve Geçirdiği Değişimlerin Dini Temeli”, e-makâlât Mezhep Araştırmaları, V/1 (Bahar 2012), 35-65.
• Şahin, İlhan-Feridun Emecen, Osmanlılarda Divân-Bürokrasi-Ahkâm II. Bâyezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1994.
• Tanieva, Güldane, “16-19. Yüzyıllarda Hac Kervanları ve Yolculuklarını Gerçekleştirme Meseleleri Üzerine”, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi 30 Eylül-04 Ekim 2013 İstanbul, Bildiri Kitabı, İstanbul 2014, 841-865.
• Tansel, Selahattin, Yavuz Sultan Selim, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1969.
• Teber, Ömer Faruk, “Haydariye Taifesine Yönelik Eleştiriler: “Risâle Fi Hakki’t-Tâifeti’l- Haydariyye”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/1, 2007, 155-170.
• Tekindağ, Şehabettin, “Yeni Kaynak ve Vesîkaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi: Anadolu’da Şi’î Propogandası-Selim’in Aldığı Tedbirler-Müfti Hamza’nın Fetvâsı ile İbn Kemal’in Risâlesi-Şi’î Katliâmı-İran Seferi-Çaldıran Savaşı-Dönüş-Vesîkalar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XVII/22, (İstanbul 1967), 49-78.
• Tevkî‘î Sarı Abdullah Efendi, Düstûru’l-İnşâ’, (İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3332).
• Turay, Esra Doğan, “16-18. Yüzyılda Osmanlı Doğu Vilayetlerinde Safevî/Acem Hacılarıyla İlgili Değerlendirmeler”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21/1 (Mart 2019), 359-378.
• Usta, Aydın, “Sâmânîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 36/64-68.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, II, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988).
• Verhaaren, Christine Isom, Kâfirle İttifak 16. Yüzyılda Osmanlı-Fransız Anlaşması, çev. Ayla Ortaç, (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015).
• Yaşaroğlu, Abid, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Koğuşlar 888 Numaralı Mühimme Defteri: 1a - 260a. Tahlil ve Transkript, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Yavuz, Hasan, “Haccın Kültürel Etkileri: Afrika Örneği”, Bitlis İslamiyat Dergisi, 4/1 (Haziran 2022), 82-98.
• Yavuz, Hulûsi, Yemen’de Osmanlı İdâresi ve Rumûzî Târihi (923-1012/1517-1604), I, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003).
• Yıldız, Onur, Safevîler Döneminde İran›da Din-Devlet İlişkilerinin Evrimi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Yılmazer, Ziya, “Murad IV”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2020), 31/177-183.
• Yücel, Yaşar, Selami Pulaha, I. Selim Kanunnameleri (1512-1520), (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995