Osmanlı Devleti’nde Hukuki ve İdari Bir Uygulama Olarak “Usûl-İ Aşâir” ya da “Aşiret Kuralları”

Yıl 2024, Sayı: 51, 1 - 36, 16.07.2024

Zekeriya Kurşun , Subhi Adam Abdallah Adam

Öz

Bu makale, Osmanlı Devleti'nin Bedevî/Urbân aşiretlere özgü yerel adetlerin idari ve hukuki geçerliliğini tanıdığı Usûl-i Aşâir, başka bir ifade ile gelenekten kaynaklanan aşiret kurallarının anlayış ve uygulamalarını incelemektedir. Osmanlı idarecileri, Arap coğrafyasındaki çeşitli bölgelerde yerel istikrarı ve asayişi muhafaza etmek amacıyla Bedevî aşiretler arasındaki anlaşmazlık ve çatışmalar gibi sorunların çözümünde Usûl-i Aşâir’i pratik bir araç olarak kullanmışlardır. Buradan hareketle makale, devlet otoritesi açısından sorunlu olduğu halde Usûl-i Aşâir’in geçici ve istisnai bir yasal düzenlenme olarak kabul edilmesinin, Osmanlı’nın idari yapısındaki esnekliği yansıttığını vurgulamaktadır. Ayrıca, Usûl-i Aşâir uygulamalarının Osmanlı Bedevî politikasının bir parçası olduğunu ve bu politikayı şekillendiren retorik ile uyumlu olduğunu savunmaktadır. Bu çalışma, Osmanlı Devleti’ndeki Bedevîlerin hukuki meseleleri ve hukuki kurumlar ile ilişkilerini tartışan çalışmaların Usûl-i Aşâir kavramı ve sonuçlarını göz ardı ettiklerini gözlemlemiştir. Çalışmada, Osmanlı arşiv belgelerine dayalı analitik bir yaklaşım benimsenmiş olup, Usûl-i Aşâir uygulamalarının devlet tarafından ne koşullarda benimsendiği ve ne şekilde uygulandığı analiz edilmektedir. Böylece, Osmanlı'nın Bedevi politikasındaki devlet pragmatizmini ve yönetimdeki adaptasyon kabiliyetini anlamak için bir katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Osmanlı Bedevî Siyaseti, Usûl-i Aşair, İdari Pragmatizm, Arap Vilayetleri.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Devlet Arşivleri Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Diğer Kaynaklar
• ABU-RABİA, Aref, Bedouin Century, Education and Development Among the Negev Tribes in The Twentieth Century, Berghahn Books, New York-Oxford 2001.
• AKIN, Tutku, “A Literature Review: The Relationship Between the Ottoman Empire and Tribes in the XIX the Century”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 20, S. 40, 2022, ss. 1-25.
• AL-VERDI, Ali, Lemahatün İctimaiyye Fi Tarikhi’l- Irak el-Hadis, C. 1, Bağdad 1965.
• AVCI, Yasemin, “The Application of Tanzimat in the Desert: The Bedouins and the Creation of a New Town in Southern Palestine (1860–1914)”, Middle Eastern Studies, vol. 45, no. 6, 2009, s. 969-983.
• AYDIN, Erdal - Çiftçi, Suavi. İmparatorluğun Son Aşiret Sayımı Fihrisü’l Aşair: Yorumlar ve Çevriyazım, İletişim, İstanbul 2021.
• AZIZOVA, Elnure, "Zübyan", TDVİA, C. 44, İstanbul 2013, s. 527.
• BAILEY, Clinton, Bedouin Law From Sinai and the Negev, Yale University Press, New Haven London 2009.
• BARAKAT, Nora, Bedouin Bureaucrats: Mobility and Property in the Ottoman Empire, Stanford University Press, Stanford 2023.
• ---------, “Marginal Actors? The Role of Bedouin in the Ottoman Administration of Animals as Property in the District of Salt, 1870-1912”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, no: 58, 2005, s. 105- 134.
• BARAKAT, Nora Elizabeth, “Making ‘Tribes’ in the Late Ottoman Empire.” International Journal of Middle East Studies 53, no. 3, 2021, s. 482–487.
• BEN-BASSAT, Yuval, ‘’Petitioning the Sultan: Protests and Justice in Late Ottoman Palestine, 1865–1908’’, Journal of the Economic and Social History of the Orient, no: 58, 2015, s. 135-162.
• CEYLAN, Ebubekir, ‘’Carrot or stick? Ottoman tribal policy in Baghdad, 1831–1876’’, International Journal of Contemporary Iraqi Studies, vol. 3, no. 2, 2004, s.169-193.
• ÇICEK, M. Talha, Negotiating Empire in the Middle East: Ottomans and Arab Nomads in the Modern Era, 1840-1914, Cambridge University Press, Cambridge 2021.
• DAĞLI, Murat, “The Limits of Ottoman Pragmatism”, History and Theory, vol. 52, no. 2, 2013.
• DERINGIL, Selim, “They Live in a State of Nomadism and Savagery: The Late Ottoman Empire and the Post-Colonial Debate’’, Comparative Studies in Society and History, vol. 45, no. 2, 2003, ss. 311-342.
• DOLBEE, Samuel, "The Desert Frontier: Borderlands of Empire and the Making of Modern Syria in the Late Ottoman Period." Past & Present, 239, no. 1, 2018, s. 181–217.
• EL-SUYAN, Saad Saad Al-Abdallah, el-Sahra-ül Arabiye: Sagafatüha ve Şiirüha Abr el-Usur, Kiraa-ün Ansorubolojiyah, Arab Network for Research and Publishing, Beyrut 2021.
• FAYDA, Mustafa, "Bedevî.", TDVİA, C. 5. İstanbul 1992, s. 311-317.
• FAYDA, Mustafa, “Beni Abs”, TDVİA, C. 1, Ankara 1988, s. 312.
• GÖLBAŞI, Edip, “19. Yüzyıl Osmanlı Emperyal Siyaseti ve Osmanlı Tarih Yazımında Kolonyal Perspektifler”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar Dergisi, S. 13, 2011, s. 199-205.
• GÜNER, Selda, “16. ve 18. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Arabistan’ında Merkez-Kaç İlişkileri: Eşkıyâ-yı Urbân ve Devlet”, Amme İdaresi Dergisi, C. 52, S. 3, 2019, s. 67-93.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Türk Tarih Kurumu, 6. Baskı, Ankara 2020.
• HATHAWAY, Jane, The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800, Routledge, London 2013.
• KURŞUN, Zekeriya, Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hâkimiyeti, Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998.
• ---------- Osmanlı Arapları: Hilafet, Siyaset, Milliyet 1798-1918, VakıfBank Kültür Yayınları, İstanbul 2022. KURTDAŞ, M. Çağlar, ”Osmanlı Modernleşme Sürecinde Aydınlar ve Bürokrasinin Rolü”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 29, S. 1, 2019, s. 399-411.
• LANCASTER, William – Lancaster, Fidelity. “The Concept of Territory Among the Rwala Bedouin.”, Nomadic Peoples, no. 20, 1986, ss. 41–48.
• MARDIN, Şerif, Türk Modernleşmesi: Makaleler, Derleyen: Mümtazer Türköne-Tuncay Önder, İletişim, 24. Baskı, İstanbul 2015.
• MUHAMMED HACCA, Adil, el-örfü’l-aşayir Fil İslah, Dar-ul Halil, 3. Baskı, Filistin 2013.
• NAZIF, Ahmed, Usûl-i Aşâir, Galata Lusyen Matbaası, İstanbul (H: 1331) M: 1912-13.
• ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı, İÜEF, İstanbul 1963, s. 13-14.
• ROGAN, Eugene L., Frontiers of the State in the Late Ottoman Empire: Transjordan 1850-1021, Columbia University Press, New York 1999.
• SHALHOUB, Nadera - Abdel Baqi, Mustafa, el-Kadau’ ve es-sulhu’l aşâyiri ve eseruhüma a’la el-kada’en-Nizami Fi Filistin, Birzeit Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Kudüs 2003.
• STEWART, Frank H., “Customary Law among the Bedouin of the Middle East and North Africa.” In Nomadic Societies in the Middle East and North Africa, ed: Dawn Chatty, Brill, London 2006, s. 239–279.
• TÜRESAY, Özgür, “The Ottoman Empire Seen through the Lens of Postcolonial Studies: A Recent Historiographical Turn”, Revue d'histoire moderne et contemporaine, VOL. 60-2, 2013, ss. 127-145.
• YEŞIL, Fatih - Çelik, Yüksel. Osmanlı Modernleşmesinde Tereddüt ve Teceddüt Yılları (1768-1908), VakıfBank Kültür Yayınları, İstanbul 2023.
• ZEKERIYA, Vasfi Ahmed, Aşayirü’ş- Şam, Daru’l Fikri’l Muasır, Beyrut 1983.