ÖLÜM SOSYOLOJİSİ BAĞLAMINDA YEMEK, CENAZE VE ÖLÜMÜN SOFRA PRATİKLERİ ÜZERİNE

Yıl 2016, Cilt: 20 Sayı: 1, 271 - 298, 10.06.2016

Adem Sağır

Öz

Ölüm, toplumsal gerçekliğin üzerine kurulduğu önemli olgulardan birisidir. Ölmenin başladığı andan ölüm sonrası süreçlere kadar uzanan bu alan, aynı zamanda insanlar arasında karşılıklı sosyal ve simgesel bir ağ ören gerçekliğin de kendisine denk düşmektedir. Ölüme verilen tepkilerin bütün kültürel topluluklar için ortaklığı, kişinin kaybıyla oluşan boşluk ve kaybın kapatılması için pratikler üretmesidir. Bu pratikler aynı zamanda ölümün bilenemez oluşunun yarattığı korku ve kaygılardan uzaklaşma amacını yansıtır. Bu bağlamda düşünüldüğünde ölüm, tarih boyunca hem bireysel hem de toplumsal süreçlerin yönlendirici ve itici kaynağı olmuştur. Mitler, inançlar, dinsel pratikler ve kültürel araçlar ölümün sosyolojisini deşifre eden önemli başlıklardır. Bu çalışma, ölüme bir parantez açma çabasını yansıtmaktadır. Çalışma, toplumsal alanın merkezinde olduğu gerçekliğinden hareketle ölüm üzerinden götürülen kültürel pratiklere odaklanmıştır. Bahsi geçen bu kültürel pratikler içerisinden, toplumsal göstergelerde geniş bir yer tutan ölüm-yeme İlişkiselliğinin betimlenmesi çalışmanın temel amacı olmuştur. Çalışmada üç farklı yol takip edilerek aynı noktada birleşilmiştir. İlk olarak ölümün ne olduğu ve sosyolojik olarak toplumsal derinlere salındığı alanlar betimlenmiştir. Arkasında yemek ve toplum arasındaki ilişkiye değinilmiş, burada kültürel pratikler ve göstergelerden hareketle bir “yemek sosyolojisi” yapılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın nihai noktası ise ölüm-yemek bağlamında kurulmuştur. Bu bölümde kurban başta olmak üzere ölümle ilişkilendirilen festivaller, bahar karşılamaları ve dini ritlerden örnekler sunulmuştur. Çalışma, adı geçen örnekleri ölümün yemek kimliği üzerinden okunabilme biçimlerini gösterme kaygısıyla ele almıştır. Çalışmanın ortaya koyduğu sonuç, ölümün kimlikler üzerinde yarattığı etkilerin, yemeğe dair toplumsal göstergelerle anlamlandırılabileceği olmuştur. 

Anahtar Kelimeler

-

Kaynakça

• ABDUREZZAK, A. O. (2014). “İşlevsel Teori Bağlamında Yemek Kültürünün İletişimsel Yönü”, Turkish Studies, Volume 9/11, ss.1-16.
• ASSMAN, J. (2001). Kütürel Bellek: Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik, (çev:Ayşe Tekin), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• ATAY, T. (2004). Din Hayattan Çıkar- Antropolojik Denemeler, İstanbul: İletişim Yayınları.
• AVCI, A. ve Diğerleri (2014). Yemekte Tarih Var Yemek Kültürü ve Tarihçiliği, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• AY, Ş. ve ŞAHİN, K. (2014). “Eski Yakındoğu’da Yemek Simgeselliği Üzerine Bir Değerlendirme”, Tarihin Peşinde – Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı:12, ss.331-358.
• BAKIRCI, N. (2010). “Hıdrellez Niğde’de Unutulan Bir Gelenek: Niğde Cumaları”, Turkish Studies, Volume 5/3, ss.855-864.
• BAUMAN, Z. (2012). Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri, (çev:Nurgül Demirdöven), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• BELGE, M. (2001). Tarih Boyunca Yemek Kültürü, İstanbul: İletişim Yayınları.
• BENDANN, E. (1969). Death Customs: An Analytical Study of Burial Rites, London:Dawsons Pall Mall.
• BENEDICT, R. (2003). Kültür Kalıpları, (çev: Nilgün Şarman), İstanbul: Payel Yayınları.
• BEŞİRLİ, H. (2010). “Yemek, Kültür ve Kimlik”, Milli Folklor, Yıl:22, Sayı:87, ss.159-169.
• BEŞİRLİ, H. (2011). “Türk Kültüründe Güç, İktidar, İtaat ve Sadakatin Yemek Sembolizmi Esasında Değerlendirilmesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, Sayı:58, ss.139-152.
• BEŞİRLİ, H. (2012). Yemek Sosyolojisi/Yiyeceklere ve Mutfağa Sosyolojik Bakış, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• BUCAK, T. ve ARACI, Ü. E. (2013). “Türkiye’de Gastronomi Turizmi Üzerine Genel Bir Değerlendirme”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:16, Sayı:30, ss.203-217.
• DEDEOĞLU, Ö. A. ve SAVAŞÇI, İ. (2005). “Tüketim Kültüründe Beden Güzelliği ve Yemek Yeme Arzuları: Kadınların Tüketim Pratiklerine Yansıması”, Ege Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, C.5, (12), ss.77-87.
• DURKHEIM, E. (2015). Sosyoloji Dersleri, (çev:Ali Berktay), İstanbul: İletişim Yayınları.
• ELIADE, M. (1990). Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu, (çev: Mehmet Aydın), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• EMİROĞLU, K. (2009). “Ata Kültü”, Antropoloji Sözlüğü, (Ed.Kudret Emiroğlu ve Suavi Aydın), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• ERGİNER, G. (2009). “Kurban”, (iç) Antropoloji Sözlüğü, (ed.Kudret Emiroğlu ve Suavi Aydın), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• ERKAL, M. ve BALOĞLU, B. (1997). Ansiklopedik Sosyoloji Sözlüğü, İstanbul: Der Yayınları.
• FRAZER, J. G. (2004). Altın Dal I. (çev. Mehmet Doğan), İstanbul: Payel Yayınları.
• FRAZER, J. G. (1992). The Golden Bough A Study in Magic and Religion, London: Mcmillan.
• GIDDENS, A. (1993). Sociology, Oxford: Polity Press.
• GIDDENS, A. (2000). Sosyoloji, (çev: Cemal Güzel), Ankara: Ayraç Yayınevi.
• GIDDENS, A. (2004). Modernliğin Sonuçları, (çev:E. Kuşdil), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• GIDDENS, A. (2014). Modernite ve Bireysel Kimlik/Geç Modern Çağda Benlik ve Toplum, (çev:Ümit Tatlıcan), İstanbul: Say Yayınları.
• GOODY, J. (2013). Yemek, Mutfak, Sınıf/Karşılaştırılmalı Sosyoloji Çalışması, (çev:Müge Günay Güran), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• HARNIK, F. G. (1995). “Religion and Food: an Antropological Perspective”, Journal of the American Academy of Religion, Volume:63, No:3, pp.565-582.
• HILLEL, D. ve Diğerleri (2013). “What Makes a Gastronomic Destination Attractive? Evidence from the Israeli Negev”, Tourism Management, Volume 36, pp.200-209.
• ILAN, D. (1995). “The Mortuary Practices at Tel Dan in the Middle Bronze Age: a Reflection of Canaanite Society and Ideology”, (iç) The Archaelogy of Death in the Ancient Near East, (ed: Stuart Campbell and Anthony Green), Great Britain: Oxbow Books.
• İNAN, A. (2006). Tarihte ve Bugün Şamanizm - Materyaller ve Araştırmalar, Ankara : Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• JONES, C. (2004). Huzur İçinde Yatsın, (çev: Mehmet Gürsel), İstanbul: Dharma Yayınları.
• KELLEHEAR, A. (2012). Ölümün Toplumsal Tarihi, (çev: Tuğçe Kılınç), Ankara: Phoenix Yayınları.
• KILIÇ, S. ve BAYRAKTAR, A. (2012). “İslamiyetten Önce Türklerde Yiyecek ve İçecekler”, Turkish Studies, Volume 7/2, ss.707-716.
• KÖZLEME, O. (2013). “Türk Mutfak Kültüründe Siyasi, Sosyal ve Dini Sembolizm”, Toplum Bilimleri Dergisi, 7 (14), ss.387-395.
• LEVINAS, E. (2014). Ölüm ve Zaman, (çev: Nami Başer), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• MALINOWSKI, B. (2000). Büyü, Bilim ve Din, (çev:Saadet Özkal), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• MALPAS, J. ve Robert C. S. (2006). Ölüm ve Felsefe, (çev: Nur Küçük), İstanbul: İthaki Yayınları.
• MARIE, H. ve SAUNER L. (2007). “Yemeli mi? Yememeli mi? Yeme Alışkanlıklarına Antropolojik Bir Yaklaşım”, Yemek ve Kültür, sayı:7, İstanbul.
• MINTZ, S. W. and Christine M. B. (2002). “The Anthropology of Food and Eating”, Annual Review of Anthropology, Volume:31, pp.99-119.
• ORGUN, N. D. (2009). “Küreselleşmenin Değiştirdiği Yemek Kültürü: İstanbul- Beyoğlu”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İletişim Bilimleri Ana Bilim Dalı, İletişim Bilimleri Dalı, Doktora Tezi, İstanbul.
• ÖRNEK, S. V. (1979). Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• ÖZDEMİR, N. (2005). Türk Eğlence Kültürü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÖZTÜRK, Ö. (2009). Folklor ve Mitoloji Sözlüğü, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• PADEN, W. E. (2008). Kutsalın Yorumu, (çev: Abdurrahman Kurt), İstanbul: Sentez Yayıncılık.
• ROBERTSON, R. (1995). “Glocalization: Time, Space and Homogenity-Heterogenity”, (iç) Global Modernities, (Eds:Mike Featherstone, Scott Lash and Roland Robertson), Londra: Sage Publications, ss.25-44.
• ROBERTSON, R. (1999). Küreselleşme: Toplum Kuramı ve Küresel Kültür, (çev:Ü. H. Yolsal), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• RODEN, C. (2000). “Ortadoğu’da Musevi Yemekleri”, (iç) Ortadoğu Mutfak Kültürleri, (ed.Sami Zubaida-Richard Tapper), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ROUX, J. P. (1998). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (çev:Aykut Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.
• SAĞIR, A. ve MEMİŞ, P. (2006). “Kuşatıcı Bir Toplumsal Değişme: Küreselleşme ve Bu Süreçte Farklılık ve Özgürlük Arayışları”, Akademik İncelemeler Dergisi, Sayı:2, Cilt:1.
• SAĞIR, A. (2012). “Bir Yemek Sosyolojisi Denemesi Örneği Olarak Tokat Mutfağı”, Turkish Studies, Volume 7/4, p.2675-2695.
• SAĞIR, A. (2013). “Ölüm, Kültür ve Kimlik: Iğdır Ölü Bayramı İle Meksika Ölü Günü Örneği”, Milli Folklor, Yıl:25, Sayı:98, ss.125-137.
• SAĞIR, A. (2014). Ölüm Sosyolojisi, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• SCEATS, S. (2000). Food, Consumption and the Body in Contemporary Women’s Fiction, London: Cambridge University Press.
• TEVHİDİ, E. H. (2004). “Otuz Beşinci Gece: Ruh, Can, Hayat, Ölüm, Akıl ve Öte Dünya Üzerine”, (çev:A. Sait Aykut), Cogito, sayı:40, ss.20-37.
• TEZCAN, M. (2000). Türk Yemek Antropolojisi Yazıları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• THEVENOT, J. (2009). Thevenot Seyahatnamesi, (çev Ali Berktay), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• TRYJARSKI, E. (2012).Türkler ve Ölüm, (çev:Hafize Er), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• VERGOTE, A. (2002). “Kutsal”, (çev: Halife Keskin ve Asım Yapıcı), Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:2, sayı: 2, ss.207-235.
• YÜCEL, O. (1990). “Dionysos Ritüellerinden Tragedya ve Komedya'ya”, Mimesis Tiyatro/Çeviri Araştırma Dergisi, sayı:3, ss.1-30.
• ZIZEK, S. (2004). “Ölümün Acımasız İlişki”, (çev: E. Efe Çakmak), Cogito, sayı:40, ss.70-91.