Su, Çevre, Sanayi ve Devlet: Modernleşme Sürecinde Bursa Kentinin Suyunu ‘Sıhhileştirmek’

Yıl 2023, Sayı: 2, 72 - 89, 29.06.2023

İsmail Yaşayanlar

Öz

Dünya tarihinde su kaynaklı bir hastalık olan kolera sebebiyle devletlerin kalıcı politikalar geliştirdiği kamu sağlığı ve kentsel altyapılar bağlamında üzerinde durulması gereken en mühim konulardan birisi temiz su temini ve kentsel atıkların teknolojiye uygun bir şekilde ortadan kaldırılmasıdır. Sanayi devrimi çağında modernleşen Avrupa devletlerinde iktidarlar bu doğrultuda kanalizasyonların inşası ve sıhhi su tesisatlarının döşenmesi hususlarına eğilmişlerdir. 19. yüzyılda
Avrupa merkezli olarak geliştirilen kamu sağlığı politikalarını ve askeri teknolojiyi ülkesine hızla transfer etmeye çalışan Osmanlı Devleti’nin, su ve atık yönetimi meseleleri konusunda aynı çabayı gösterdiğini söylemek mümkün değildir. Bu makale Osmanlı coğrafyasında modernleşme sürecinde sanayileşen Osmanlı kentlerinden birisi olan Bursa’da su ve çevre yönetiminin efektif bir şekilde gerçekleştirilememesi sebebiyle ortaya çıkan “su kirliliği” problemini ele almaktadır. Modern devletin en temel vazifelerinin başında gelen halka temiz içme suyu temini gibi mühim bir meselenin, İstanbul gibi su kıtlığı yaşamayan Bursa kentinde nasıl yönetildiğini çok boyutlu olarak inceleyen bu çalışma 1903-1909 yılları arasında yabancı yüklenicilere verilen imtiyazla Bursa’daki içme sularının nasıl sıhhileştirilmeye çalışıldığı hususunu aydınlatmaya çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Bursa, İçme Suyu, Çevre Kirliliği, Su Tesisatı

Kaynakça

• “Bir Devlet Adamının” Mehmet Tevfik Beyin (Biren) II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Dönemi Hatıraları, Cilt 1, yay. haz. Rezan Hürmen.İstanbul: Arma, 1993.
• Adak, Ufuk. “Water, Sewage and Sanitation: Infrastructure Projects and Public Health in Izmir in the Late Ottoman Empire”, Journal of Balkan and Near Eastern Studies 24:2 (2022): 263-284.
• Altıntaş, Ayten. Osmanlı Hekimlerinin Sağlık Kuralları. İstanbul: Biota Vakfı Yayını, 2012.
• Arabacı, Elçin. “Kapitalizmin Viktoria Çağı’nda Bursa’da Hukuksuzluk, Mülksüzleştirme ve Bir Şehir Ayaklanması”, Tanzimat’tan Günümüze Türkiye İşçi Sınıfı Tarihi 1839-2014. Yay.Haz. Y. Doğan Çetinkaya, Mehmet Ö. Alkan. İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2015, 56-119.
• Atam, Şenay. Osmanlı Devleti’nde Nafia Nezareti.Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Aydın, A. F. vd., “Water Supply Structures of the Ottoman Period in Istanbul (Asian Side)”, Water Supply 13:3 (2013): 615-625.
• Aydın, Erdem. “Tanzimat ve Osmanlı Sağlık Hizmetleri”, IV. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003, 446-449.
• Bazalgette, J. W. “On the Main Drainage of London, and the Interception of the Sewage from The River Thames”, Minutes of the Proceedings of the Institution of Civil Engineers 1865, 24 (1865), 280-314.
• Çiftçi, Cafer. “Osmanlı Dönemi Bursa Su Yollarının Bakımı ve Onarımında Vakıfların Rolü”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 3:3 (2002): 57-74.
• ____, “Bursa’da İpek Çekim Fabrikalarının Kurulması”, Bursa’da Yaşam, (Aralık 2013): 50-53.
• ____, “Hudâvendigar Vilâyetinde İpekböcekçiliğinin Canlandırılmasında Düyûn-i Umûmiyye İdâresi’nin Rolü”, Belleten, C. LXXVI:277 (2012): 905-949.
• Dalsar, Fahri. Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa’da İpekçilik. İstanbul: Sermet Matbaası, 1960.
• Dinçkal, Noyan. “Reluctant Modernization: The Cultural Dynamics of Water Supply in Istanbul, 1885-1950”, Technology and Culture 49:3 (2008): 675-700.
• Doktor Osman Şevki. Bursa ve Uludağ, haz. M. F. Birgül vd. Bursa: Bursa İl Özel İdaresi Yayını, 2007.
• Dörtok Abacı, Zeynep. “Modernleşme Sürecinde Bursa Kenti’nin Mekansal ve Sosyal Değişimi (1860-1910)”, Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2005.
• Erder, Leyla Thayer.“The Making of Industrial Bursa: Economic Activity and Population in a Turkish City 1835-1975”, Doktora Tezi, Princeton University, 1976.
• Ergin, Osman Nuri. Türk Belediyecilik ve Şehircilik Tarihi Üstüne Seçmeler.Yay. Haz. Selahattin Yıldırım. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 1987.
• Fesch, Paul. Constantinople aux Derniers Jours d’Abdulhamid. Paris: Marcel Rivière, 1907.
• Gümüş, Y. Can. “Altyapıları Görünür Kılmak: Geç Osmanlı İstanbulu’nda Tifo, Kolera ve Toplumsal Eşitsizlikler”, Bitmeyen Hikaye: Küresel Salgın Çağında Tarihe Yeniden Bakmak (Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı Pratikleri). Yay. Haz. İsmail Yaşayanlar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2022, 115-145.
• Günergun, Feza. “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager-Eczacı Bonkowski Paşa (1841-1905)”, 1. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992, 239-254.
• Hasan Tâib Efendi. Hatıra ya da Bursa’nın Aynası. Yay. Haz. M. F. Birgül, Bursa: Bursa İl Özel İdaresi Yayını, 2007.
• Karataş, Ali İhsan. “Bursa Suları ve Su Vakıfları”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17:2 (2008): 379-417.
• Kaya, Aysel. Almanca Seyahatnamelerde Osmanlı Şehirleri 1850-1912. İstanbul: İletişim 2021.
• Kepecioğlu, Kamil. Bursa Kütüğü, Cilt 4. Yay. Haz. Hüseyin Algül vd. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2009.
• Kenny, Charles. Salgın Döngüsü-İnsanlığın Bulaşıcı Hastalıklarla Bitmeyen Savaşı.Çev. Şule Ölez. İstanbul: İletişim, 2022.
• Kentel, K. Mehmet. “Pera, Kasımpaşa, Sewers, and Maps: Representing Infrastructural Entanglements in the Nineteenth-Century Istanbul”, Journal of the Ottoman & Turkish Studies Association 8, 1 (2021): 405–414.
• ____, “Doğanın ‘Kozmopolis’i: 19. Yüzyıl Sonu İstanbulu’nda Terkos Su Yolu Boyunca Köylüler, Mühendisler ve Hayvanlar”, İktidar Tohumları-Osmanlı Çevre Tarihi Üzerine İncelemeler. Yay. Haz. Onur İnal, Yavuz Köse, çev. Ercan Akyol.İstanbul: İletişim, 2022, 195-228.
• Kurt, Burcu. “The Ottoman State Between Urban Space and Environment: Preserving the Drinking Water of Istanbul”, Belleten 85:304 (2021): 933-966.
• Lemire, Vincent. “Water in Jerusalem at the End of the Ottoman Period (1850-1920)”, Bulletin du Centre de Recherche Français à Jérusalem 7 (2000): 129-143.
• Low, M. Christopher. Ottoman Infrastructures of the Saudi Hydro-State: The Technopolitics of Pilgrimage and Potable Water in the Hijaz”, Comparative Studies in Society and History 57:4 (2015): 942–974.
• Mac Farlane, Charles. Turkey and Its Destiny: The Result of Journeys Made in 1847 and 1848 to Examine into the State of That County, Cilt I. Philadelphia: Lea and Blanchard, 1850.
• Marie de Launay, Bonkowski Bey. Bursa ve Civarı, Yay. Haz. Burcu Kurt, İsmail Yaşayanlar, İstanbul: Heyamola, 2015.
• Mehmet Ziya. Bursa’dan Konya’ya Seyahat. Yay. Haz. M. F. Birgül, L. A. Çakmaklı. Bursa: Bursa İl Özel İdaresi Yayını, 2008.
• Miss Pardoe. The City of Sultan and Domestic Manner of the Turks in 1836, II. Cilt. London: Henry Colburn, 1837.
• Morabia, Alfredo. “Epidemiologic Interactions, Complexity, and the Lonesome Death of Max von Pettenkofer”, American Journal of Epidemiology, 166:11, (2007): 1233–1238.
• Mülazım Abdülkadir.Bursa Tarihi Kılavuzu, Yay. Haz. M. F. Birgül, L. A. Çanaklı.Bursa: Bursa İl Özel İdaresi, 2008.
• Ortaylı, İlber. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011.
• Osterhammel, Jürgen. Dönüşen Dünya-Küresel 19. Yüzyıl Tarihi. Çev. Mustafa Tüzel, İstanbul: İş Bankası, 2022.
• Özer, Arif Selçuk. Pınarbaşı’ndan Doğancı’ya Bursa’nın İçme Suyu Tarihi. Bursa: Buski, 2001.
• Perrot, Georges.Souvenirs d’un Voyage en Asie Mineure Paris: Michel Lévy Frères, 1864.
• Preiffer, Ida. Visit to the Holy Land, Egypt, and Italy. London: Ingram, Cooke and co, 1853.
• Quataert, Donald. Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü. Çev. Tansel Güney.İstanbul: İletişim, 2020.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet. Tanzimat Döneminde Modern Belediyeciliğin Doğuşu –Yerel Yönetim Metinleri, İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2010.
• St. Laurent, Beatrice. “Ottomanization and Modernization. The Architectural and Urban Developement of Bursa and Genesis of Tradition 1839-1914”, Doktora Tezi, Harvard University, 1989.
• Şirin, Tolga. “Suyun İnsan Hakkı Olarak Değeri”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 16, 3-4 (2010): 85-168.
• Tansel, F. A. “Ahmet Vefik Paşa (3 Haziran, 1823-2 Nisan, 1891)”, Belleten 28:109 (1964): 117-139.
• Texier, Charles. Küçük Asya, Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, 1. Cilt, çev. Ali Suat. Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 2002.
• Topçu, Eral. “Bir İnsan Hakkı Olarak Su Hakkı”, İnsan Hakları Yıllığı 26 (2008): 15-40.
• Uzer, İhsan. “Bugünkü Bursa Suları”, Geçmişten Günümüze Bursa Suları Hakkında Yayınlanmış Eserler, Bursa: Buski, 2010, 6-62.
• Vigarello, Georges. Temiz ve Kirli-Ortaçağ’dan Günümüze Vücut Bakımının Tarihi. Çev. Zühre İlkgelen. İstanbul: Kabalcı, 1996.
• Walsh, Robert. İrlandalı Bir Vaizin Gözüyle II. Mahmud İstanbul’u, Çev. Zeynep Rona, İstanbul: Kitap, 2021.
• Yaşayanlar, İsmail. “Bir Anadolu Şehrinde Frenk Kolonizasyonu: Bursa’da Fransız Varlığı (1834-1926)”, Journal of Turkish Studies 43, (2015), 171-200.
• Yerlikaya, İlhan. “Tanzimattan Önce Osmanlı Devleti’nde Belediye Hizmetleri”, Osmanlı, Cilt 6, ed. Güler Eren. Ankara: Yeni Türkiye, 1999, 130-144.
• Yıldırım, Fahri. 14. Yüzyıldan Cumhuriyet Dönemine Kadar Yabancı Seyyahların Gözünden Bursa İlindeki Eserler, Cilt 1. Bursa: Nilüfer Belediyesi, 2014.
• Yıldırım, Nuran. “Su ile Gelen Ölüm: Kolera ve İstanbul Suları”, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar-Hastaneler-Kurumlar. Sağlık Tarihi Yazıları-1. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014: 128-146.
• Yurdakul, İlhami. Aziz Şehre Leziz Su-Dersaadet (İstanbul) Su Şirketi (1873-1933). İstanbul: Kitabevi, 2010.