The Findings about Diphtheria in Ottoman Empire and Preventive Health Services ( End of 19th Century and Beginning of 20th Century)

Year 2017, , 419 - 480, 01.08.2017

Zeynel Özlü

https://doi.org/10.37879/belleten.2017.419

Abstract

Diphtheria was called in different names through the history. Diphtheria serum used to struggle with the disease was presented to Sultan Abdülhamit II after being presented to science world. Sultan Abdülhamit II started the studies to produce the serum in İstanbul. Dr. Nicole and Dr. Nizameddin Bey being in the first place, a lot of researchers were sent to Paris to learn the solutions for diphtheria. By taking the Pasteur Operating Room in Paris as an example, a diphtheria struggle center was founded under the name of “Diphtheria Operating Room” in İstanbul. In addition, Sultan Abdülhamit II. founded Hamidiye Etfal Hospital which included a struggle for diphtheria center in 1898 for the memory of her daughter who died because of diphtheria at a young age. Ottoman Empire used various machines to disinfect the diseases areas and diphtheria serum to cure the patients.

Keywords

Epidemic diphtheria, 19th Century, Ottoman Empire, history of the disease, Pasteur

Osmanlı Devleti’nde Difteri Hastalığı ve Koruyucu Sağlık Hizmetlerine Dair Bulgular (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında)

Abstract

Difteri hastalığı tarihte karabakma, kızılağrı, kuşboğan, kuşkuyruğu, Bretonneau hastalığı, Süryani ülseri, kuşpalazı gibi adlarla isimlendirilmiştir. Hastalıkla mücadelede kullanılan difteri serumu bilim dünyasına tanıtıldıktan birkaç gün sonra Sultan II. Abdülhamit’e de sunulmuştur. II. Abdülhamit serumun İstanbul’da da üretilmesi için çalışma başlatmıştır. Bu çerçevede difteri hastalığı ile mücadele için Dr. Nicole ve Dr. Nizameddin Bey başta olmak üzere muhtelif araştırmacılar Paris’e gönderilmiştir. Paris’te bulunan Pasteur Ameliyathanesi örnek alınarak İstanbul’da “Difteri Ameliyathanesi” adı verilen difteri hastalığı ile mücadele merkezi kurulmuştur. Ayrıca II. Abdülhamit, 1898’de, küçük yaşta difteri hastalığından kaybettiği kızı Hatice Sultan anısına Hamidiye Etfal Hastanesi’ni yaptırmıştır. Bu hastanenin içerisinde de difteri ile mücadele merkezi kurulmuştur. Osmanlı Devleti hastalık alanlarını dezenfekte etmek için pülverizatör, tebhir makinesi ve otoklâv makinelerini, hastaları tedavi için ise difteri serumunu kullanmıştır. Ancak vilayetlerin bütçelerinin yetersizliği bazı kazalarda belediye tabibi bulunmamasına, bazı kazalarda ise mücadelenin belediye tabiplerine vekâlet eden yetersiz kişiler tarafından yapılmasına neden olmuştur.

Keywords

Difteri salgını, 19. yüzyıl, Osmanlı Devleti, hastalık tarihi, Pasteur

References

• Dâhiliye İdari Kısım Belgeleri (DH. İD.), 55/84.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT), 427/28, 463/30, 509/36, 702/65, 718/11, 839/46, 1045/44, 1096/11, 1109/53, 1120/2, 1126/83, 1444/107, 1462/65, 1804/39, 1875/105, 2097/90, 2112/34, 2131/11, 2137/97, 2142/65, 2144/3, 2155/113, 2156/130, 2163/40, 2166/42, 2186/96, 2221/117, 2249/14, 2255/24, 2260/47, 2261/19, 2265/120, 2270/98, 2272/20, 2281/49, 2289/61, 2298/50, 2301/39, 2301/40, 2322/94, 2328/44, 2351/124, 2402/40, 2429/39, 2516/114, 2549/65, 2603/95, 2698/32, 2727/98, 2771/6, 2881/17.
• Dâhiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ), 49-1/2, 54-1/12, 58/32, 70-2/6.
• İrade Askeri (İ. AS.), 10/1312/B-08.
• İrade Dahiliye (İ..DH.), 1167/91242.
• İrade Hususi (İ. HUS.), 31/1312/CA054, 31/1312/CA074, 32/1312/C-014, 40/1313/S-050, 128/1323.S-009, 133/1323.B-15.
• Maarif Mektubi Kalemi (MF. MKT.), 232/17, 269/56, 323/18, 325/55, 355/30, 481/32, 545/9, 1045/44.
• Rumeli Müfettişliği Kosova Evrakı (TFR.I..KV..), 54/5304.
• Rumeli Müfettişliği Manastır Evrakı (TFR.I..MN..), 28/2774.
• Yıldız Esas Evrakı (Y..EE.), 49/11.
• Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı Bölümü (Y..MTV.), 41/107, 97/62, 125/131, 132/32, 272/151.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabeti (Y..PRK.BŞK.), 40/18, 43/41.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Mabeyn Erkanı ve Saray Görevlileri Arizaları (Y.. PRK. SGE.), 7/41.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Şehremaneti Maruzatı (Y.. PRK..ŞH.), 5/57.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği (Y. PRK. TKM), 42/43.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat (Y..A...HUS), 252/12, 299/58, 337/129.
• Zabtiye Evrakı (ZB.) 56/54, 348/117, 488/101.
• İstanbul BB Atatürk Kitaplığı Arşivi
• Mahmud Sadık, “Fenni Musahabe-Tıpta Terakkiye Bir Misal/Kuşpalazı Aşısı”, Servet-i Fünûn, c.63, Yıl: 36, sy.1641-167, 26 Kanunusani 1928, ss. 166-167.
• Servet-i Fünûn, “Şuunât-Mevadd-ı Sıhhiye ve Tıbbiye-Doktor Ro Tarafından Keşf Olunan Kuşpalazı Aşısının İstanbul’a Getirilmesi”, c. 8, Yıl: 4, sy. 205, 30 Kânunusani 1310, ss. 368.
• Servet-i Fünun, “Şuunât-Mevadd-ı Sıhhiye ve Tıbbiye-Difteri”Hastalığının Bulaşması”, c. 9, Yıl: 5, sy. 222, 1 Haziran 1311, ss. 224.
• Servet-i Fünûn, “Kuşpalazı İlletinin Devasını Keşfeden Doktor Ro’nun Resmi”, c. 8, Yıl: 4, sy. 186, 22 Eylül 1310, ss.61.
• Servet-i Fünûn, “Kuşpalazının Tedavisi”, c. 8, Yıl: 4, sy. 186, 22 Eylül 1310, s. 54-57.
• Servet-i Fünûn, “Kuşpalazına Tutulmuş Bir Çocuğa Bargir Dem-i Safisinin Suret-i Telkihinin Resmi”, c. 8, Yıl: 4, sy. 187, 6 Teşrinievvel 1310, ss. 92.
• Servet-i Fünûn, “Kuşpalazı Tedavisi Antitoksi”, c.8, sy.189, Yıl:4, 13 Teşrinievvel 1310, ss. 102-103.
• Servet-i Fünûn, “ Şuunât (Mevadd-ı Sıhhiye ve Tıbbiye-Kuşpalazı tedavisi)”, c.8, sy.189, Yıl:4, 13 Teşrinievvel 1310, ss. 112.
• Servet-i Fünun, “Şuunât-Mevadd-ı Sıhhiye ve Tıbbiye- Amerika-Santiyago’da Difteri Hastalığından Ölümler”, c. 8, Yıl: 4, sy. 191, 7 Teşrinievvel 1310, ss. 144.
• Servet-i Fünûn, “Kuşpalazı İlacının Esasını Keşfeden Almanyalı Doktor Behren’in Resmi”, c. 8, Yıl: 4, sy. 194, 17 Teşrinisani 1310, ss.180.
• Servet-i Fünûn, “Şuunât-Mevadd-ı Sıhhiye ve Tıbbiye- Masleddem ve Berlin’de Kuşpalazı Tedavisi”, c. 8, Yıl: 4, sy. 196, 1 Kânunuevvel 1310, ss. 223-224.
• Aksu, Murat, Tıp Tarihi Açısından Türkiye’de Verem Savaşı, Türkiye Ulusal Verem Savaşı Dernekleri Federasyonu Yayını- Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi, Ankara 2007.
• Altay, Asuman, “Sağlık Hizmetlerinin Sunumunda Yeni Açılımlar ve Türkiye Açısından Değerlendirilmesi”, Sayıştay Dergisi, S. 64, 2007, s. 33-58.
• Altıntaş, Ayten - Dinç, Gülten - İbrahim Başağaoğlu, “Basılı Tıp Yayınları Alanının Öncülerinden Biri- Tuhfetü’l-Tıb”, Ed. Hüsrev Hatemi, Aykut Kazancıgil, Tıp Tarihi Araştırmaları-History of Medicine Studies, Yüce Yayım, S. 10, Haziran, İstanbul 2001, s. 21-37.
• Anagnostopulu, Athanasia, “Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal Çerçevesi Patrikhane, Cemaat Kurumları, Eğitim”, 19. Yüzyıl İstanbul’unda Gayri Müslimler, Ed. Pinelopi Stathis, çev. Foti ve Stefo Benlisoy, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003, s. 1-35.
• Aydın, Erdem, Türkiye’de Sağlık Teşkilatlanması Tarihi, Naturel Kitap Yayıncılık, Ankara 2002
• Baytop, Turhan, “Osmanlı Döneminde Eczacılık ve Eczacılar”, Osmanlı, c. 8, Yeni Türkiye yayını, Ankara 1999, s. 587-594.
• Çabuk, Vahid, Osmanlı Siyasi Tarihinde Sultan II. Abdülhamid Han, Emre Yayınları, İstanbul 2003.
• Çavuşoğlu, Turgay- Jale Çetinkaya, “Darülaceze ve Sosyal Hizmetler”, 2013, http://www.turgaycavusoglu.com/index.php?option=com_ content&view=article&id=71&Itemid=87 (Erişim tarihi 24. 09. 2013).
• Demirağ, Bahtiyar, Çocuk Hastalıkları –İnfeksiyöz Hastalıklar ve Zehirlenmeler, c. II, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1951.
• Demiryürek, Mehmet, “Kıbrıs’ta Salgın Hastalıklar ve Hastalıklarla Mücadele (1878- 1908)”, 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, c. 2, Ed., Nil Sarı, Ali Haydar Bayat, Yeşim Ülman, Mary Işın, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 2005, s. 1299-1320.
• Efe, Suat, “Şişli Etfal Hastanesinin Kurucusu Dr. İbrahim Paşa (1861-1938)”, Tıp Tarihi Araştırmaları, Ed. Nil Sarı, Hüsrev Hatemi,1993, S.4, s.141-146.
• Ege, Rıdvan, Atatürk ve Cumhuriyet Dönemi Sağlık Hizmetleri 1923-1998, 83. Kitap, Türk Hava Kurumu Basımevi, Ankara 1998.
• Engin, Vahdettin, Sultan II. Abdülhamit ve İstanbul’u, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2008.
• Erginöz, Hilmi, “Türkiye’de Sağlık İdaresi”, Dünyada ve Türkiye’de 1850 Yılından Sonra Tıp Dallarındaki İlerlemelerin Tarihi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul 1988, s. 174-185.
• Fişek, Nusret H, Halk Sağlığına Giriş, Hacettepe Üniversitesi Dünya Sağlık Örgütü Hizmet Araştırma ve Araştırıcı Yetiştirme Merkezi Yayını, Ankara 1983.
• Gür, Emel, “Adolesanlarda Aşılama: Difteri-Boğmaca-Tetanoz, Kızamık-Kızamıkçık- Kabakulak ve Suçiçeği Aşıları”, İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Adolesan Sağlığı II, Sempozyum Dizisi No: 63, 2008, s. 85-88.
• İç Hastalıkları, (Ed). Prof. Dr. Aydoğan Öbek, 4. Baskı, Güneş Kitabevi, Bursa 1990.
• Cecil Russell L, İç Hastalıkları –Cecil, yay. Cevdet Aykan, çev. Arif İsmet Çetingil vd., İ. Ü. Tıp Fakültesi Talebe Cemiyeti Yayını, İstanbul.
• İstanbul İl Yıllığı 1973, (1973), İstanbul 1950.
• Kahya, Esin, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda İatrokimya Cereyanının Etkileri”, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, İstanbul: 20-23 Eylül 1993, Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Basımevi, Ankara 1999, s. 69-76.
• Koloğlu, Orhan, “XIX. Yüzyılda Hac Yoluyla Koleranın Yayılması ve Hanikin Karantina Doktorunun Anıları”, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, İstanbul: 20-23 Eylül 1993, Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Basımevi, Ankara 1999. s. 61-67.
• Nuhoğlu, Hidayet Y., “Darülaceze”, DİA, c. 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul 1993, s. 512-514.
• Okay, Cüneyd, “Son Dönem Osmanlı Toplumunda Çocuk (1850-1900)”, Türkler, c. 14, Ankara 2002, s. 41-56.
• -----------, “Osmanlı Devleti’nde Kimsesiz Çocukları Barındırmak İçin Kurulan Bir Kurum: Himaye-i Etfal Cemiyeti (1917-1923)”, Osmanlı, c. 5, 1999, s. 496-503.
• Özbek, Nadir, Osmanlı İmparatorluğunda Sosyal Devlet Siyaset, İktidar ve Meşrutiyet 1876- 1914, 2. Baskı, İletişim yayınları, İstanbul 2004.
• Özcengiz, Erkan, “Difteri Bağışıklaması”, STED, c. 12, S. 3, 2003, s.103-104.
• Özden, Neşe, “Dr. Refik Saydam’ın Türk Sağlık politikaları Üzerindeki Etkisi (1923- 1937)”, 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, c. 3, Ed. Nil Sarı, Ali Haydar Bayat, Yeşim Ülman, Mary Işın, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 2005, s. 1503-1511.
• Özgür, Hüseyin, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Temizlik ve Halk Sağlığı Hizmetleri”. Yeni Türkiye, Büyük Osmanlı Araştırması, c. 5: Toplum, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 116-128.
• Peet, William Wheelock, “Kent Yönetimi”, İstanbul 1920, Ed. Clarence Richard, Johnson M. A., çev. Sönmez Taner, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayını, İstanbul 2007, s. 83-108.
• Sağlık Ansiklopedisi, “Difteri Çocukları Etkileyen Hastalık”, c. II, Arkın Kitabevi, İstanbul.
• Sarıyıldız, Gülden, “Osmanlılarda Hıfzıssıhha”, DİA, c. XVII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul 1998, s. 319-321.
• -----------, Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1996.
• -----------, “Karantina Meclisinin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, S. 22, Ankara 1994, s. 329-376.
• Tantay, Ayfer, “Milli Mücadele Yıllarında İzmir’de Etkili Olan Başlıca Bulaşıcı Hastalıklar (Emraz-ı Sariye)”, ÇTTAD, VI/15, (2007), s. 39-54.
• Unat, Ekrem Kadri, Temel Mikrobiyoloji, II. Baskı, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul 1993.
• Ülker, Süreyya, Ülker Çörbilim Terimleri Sözlüğü, Erkam Matbaası, İstanbul 2001.
• Yaramış, Ahmet - Selahattin Katar, “Çoklu Sistem Tutulumu İle Seyreden Difteri Vakası”, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 49, 2006, s. 221-224.
• Yıldırım, Nuran, “Tersane-i Amire Fabrikalarında Tebhir Makinesi/Etüv Üretimi ve Kullanımı”, (http://www.bilimtarihi.org/e-metinler003.htm (Erişim Tarihi, 15 Ekim 2013).
• -----------, Hastane Tarihimizde Bir Kutup Yıldızı Hamidiye Etfal Hastanesi, Ajans Es, İstanbul 2010.
• -----------, “Sağlık Hizmetleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 6, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 1994, s. 400-404.
• -----------, “Tebhirhaneler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 7, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 1994, s. 231-232.
• -----------, “Salgınlar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 6, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 1994, s. 423-426.
• -----------, “Darülaceze”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 2, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 1994, s. 555.
• -----------, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, TCTA, V, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 1320-1338.
• Yıldırım, Nuran - Suzan Bozkurt, “VIII. Uluslararası Hijyen ve Demografi Kongresinin (1894) Tıp Tarihimizdeki Yeri”, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, İstanbul: 20-23 Eylül 1993, Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Basımevi, Ankara 1993, s. 77-89.
• Yumuturuğ, Sevim, Halk Sağlığı Ders Kitabı, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, Sayı: 64, Ankara1988.