The Intervention of Aristocratic Mentality in the Political Order: The June Crisis in the Establishment of the Republic of Azerbaijan (June 16-18, 1918)

Year 2024, Volume: 88 Issue: 312, 541 - 572, 08.08.2024

Gıyas Şüküroğlu

https://doi.org/10.37879/belleten.2024.541

Abstract

The main subject of this article is the future plans and efforts to establish a new order by the post-revolutionary political parties representing south Caucasian Turks after 1917. The archival documents and personal notes of the politicians of the period constitute the main sources. A comparative study of the sources put forth that the political movement, which became organized rapidly under the new conjuncture posed by the Russian revolutions and participated in the Constituent Assembly elections, had evolved from a federalist point of view to an independist one. The relatively less organized political movement, which could not participate in the elections, adopted a policy of uniting with the Ottoman State. The struggle between these movements tagged as the democratic and aristocratic powers due to their political stance, experienced two important phases. The first phase, which coincided with the Trebizond and Batumi Conferences, was under the influence of the irredentist policies of the Ottoman State and resulted in the establishment of the Republic of Azerbaijan. This was considered as the victory of the first group, however the legitimacy of the legislative and executive institutions of the republic was opened to discussion by the second group paving the way to the second phase of the struggle. An agreement was reached after two days of negotiations and mutual compromises. A coalition including all sides was established after the withdrawal of the legislative institution and the government. This new institution was vested with both legislative and executive powers as the second government of Azerbaijan.

Keywords

The Caucasus, South Caucasus, Republic of Azerbaijan, National Council of Azerbaijan, June Crisis

Aristokratik Zihniyetin Siyasal Düzene Müdahalesi: Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kuruluş Sürecinde Haziran Krizi (16-18 Haziran 1918)

Abstract

1917’deki Rus ihtilallerinden sonra Kafkasya’nın güneyindeki Türkleri temsil eden siyasi partilerin istikballe ilgili planları ve yeni düzen kurma çabaları, bu makalenin başlıca araştırma konusunu oluşturur. Konunun ana kaynakları, dönemin olaylarına ışık tutan arşiv belgeleri ile olayların doğrudan tanığı olan siyasetçilerin tarihe not düşen kayıtlarıdır. Kaynak materyalin karşılaştırmalı olarak araştırılması sonucunda ulaşılan bulgulara göre, Rus ihtilallerinin doğurduğu yeni konjonktürde hızlıca örgütlenerek Kurucu Meclis seçimlerine katılan siyasal akım, temsilcisi olduğu milletin istikbali hususunda federalist düşünceden millî istiklal tezine doğru evrildi. Örgütlenme düzeyi nispeten zayıf olup meclis seçimlerine katılamayan ve dolayısıyla yeni düzende temsil olunamayan siyasal akım ise Osmanlı Devleti’ne birleşme siyasetini benimsedi. Savundukları siyasi anlayış yüzünden demokratik ve aristokratik güçler olarak tasnif edilen bu iki akım arasındaki mücadele, iki önemli aşamadan geçti. Mücadelenin Trabzon ve Batum Konferansları dönemindeki ilk aşaması, Osmanlı Devleti’nin izlediği irredantist siyasetin de etkisiyle Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla sonuçlandı. Birinci grubun zaferi olarak telakki edilen bu olay karşısında ikinci grubun cumhuriyetin yasama ve yürütme kurumlarının meşruiyetini tartışmaya açması, mücadelenin ikinci aşamasını tetikledi. Toplam iki gün süren müzakereler boyunca tarafların sağduyulu davranması neticesinde karşılıklı tavizler içeren çözüm paketi üzerinde anlaşmaya varıldı. Yasama kurumu ile ilk hükûmetin sahneden çekilmesi karşılığında bütün tarafların dâhil olduğu bir koalisyon hükûmeti kuruldu. Bu yeni yapılanma, Azerbaycan’ın ikinci hükûmeti olarak hem yasama hem de yürütme yetkileriyle donatıldı.

Keywords

Kafkasya, Güney Kafkasya, Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan Millî Şurası, Haziran Krizi

References

• Arşiv Kaynakları
• Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivi (ARDA) ARDA, 970/1/1, vr. 48-48a, 57-61.
• ARDA, 970/1-3, vr. 12-15.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA, (Azerbaycan Millî Arşivindeki Türk Tarihiyle İlgili Belgeler) 930.1.0.0/4.78.4, vr. 1-17.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Kalem-i Hususi (DH.EUM. KLH), 1/22, vr. 2.
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS), 2371/4, vr. 17, 25, 33; 2373/1, vr. 67; 2398/4, vr. 8; 2398/5, vr. 38; 2398/7, vr. 40-41.
• Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS), 509/55, vr. 3.
• Millî Savunma Bakanlığı Askerî Tarih Arşivi (Eski İsmiyle Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Arşivi - ATASE) ATASE, Birinci Dünya Harbi Koleksiyonu (BDH), 1847/89, f. 6-1:6-2; 2923/521, f. 2:2a; 2923/521, f. 2-4:2-4a; 2943/611, f. 2-5; 3818/2, f. 1, 1-1:1-19.
• Kaynak, Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akarslan, Zeynep, Azerbaycan Siyasi Tarihinde Fethali Han Hoyski (1875-1920), Mar- mara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2022.
• Altstadt, Audrey L., The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule, Ho- over Institution Press, Stanford, California 1992.
• Asker, Ali, “Azerbaycan’da Milli Kimlik İnşasının Sosyo-Ekonomik ve Fikrî Te- melleri (19. Yüzyılın Ortaları - 20. Yüzyılın Başları)”, Azerbaycan Düşünce Tarihi: Evreler, Olaylar ve Şahsiyetler (19. Yüzyılın Ortaları - 20. Yüzyılın Başları), ed. Ali Asker, C 1, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları, Ankara 2021, s. 1-41.
• Askerî Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD), Kafkas İslam Ordusu (Azerbaycan Harekâtı) Özel Sayısı, haz. Nurcan Aslan - Nuri Bayrak - Melike Gürler, C 69/S. 148, Ka- sım 2020.
• Atnur, İbrahim Ethem, “Kafkas İttihat ve Terakkî Fırkası ve Programı”, Sosyal Bilimler Dergisi, S. 15, 2006, s. 39-61.
• Azerbaycan Cumhuriyeti: 1918-1920 (Osmanlı Arşiv Belgeleri), haz. Qiyas Şükürov - Va- sif Qafarov, Teas Press, İstanbul 2018.
• Bağırova, İrade, “20. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan’da Siyasi Partiler”, çev. Or- han Zahidov, ed. Ali Asker, Azerbaycan Düşünce Tarihi: Evreler, Olaylar ve Şahsiyetler (19. Yüzyılın Ortaları - 20. Yüzyılın Başları), C 1, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları, Ankara 2021, s. 111-142.
• Bal, Halil, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kuruluş Mücadelesi ve Kafkas İslam Ordusu, İdil Yayıncılık, İstanbul 2010.
• Baykara, Hüseyin, Azerbaycan İstiklâl Mücadelesi Tarihi, Azerbaycan Halk Yayınları, İstanbul 1975.
• Birinci Dünya Savaşı ve Azerbaycan (Osmanlı Arşiv Belgeleri), haz. Vasif Qafarov ve Qi- yas Şükürov, Teas Press, İstanbul 2018.
• Develi, Tevfik Orkun, Azerbaycan’ın Psikososyal Yakın Tarihi, Atatürk Araştırma Mer- kezi Yayınları, Ankara 2021.
• Efendizade, Mehmed Şerif, Azerbaycan ve İnkılabı, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, İstanbul 1337/1921.
• Hesenov, Cemil, Azerbaycan Beynelxalq Münasibetler Sisteminde: 1918-1920, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı 1993.
• İmanov, Vügar, Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934): Lider Bir Aydın ve Bağımsız Azer- baycan Cumhuriyeti’nin Temsili, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2003.
• “İttifaqi-Müslimin”, Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti Ensiklopediyası, ed. Yaqub Mah- mudov, C 2, Bakı 2005, s. 66-68.
• “İttihad”, Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti Ensiklopediyası, ed. Yaqub Mahmudov, C 2, Bakı 2005, s. 68-70.
• “İstoriya Vozniknoveniya Azerbaydjanskoy Respubliki”, Adres-Kalendar Azerbayd- janskoy Respubliki na 1920-y g. Na Tyurkskom i Russkom Yazıkah (1-y god izdaniya), (dip- notlarda Adres-Kalendar Azerbaydjanskoy Respubliki), ed. A. İ. Stavrovski, Pravitelstva Tipografiya Gaz. Azerbaydjan, Baku 1920, s. 1-32.
• “Kafkasya İşleri Hakkında Mülakat: Ağaoğlu Ahmed Bey’in Muharririmize Mü- him Beyanatı”, Vakit, no. 294, 14 Ağustos 1334/14 Ağustos 1918, s. 1-2.
• Karaca, Ahmet, Azerbaycan’ın Yakın Tarihine Kısa Bir Bakış, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara 1982.
• Keykurun, Naki, Azerbaycan İstiklâl Mücadelesinden Hatıralar (1905-1920), İlke Kita- bevi Yayınları, Ankara 1998.
• Kosalı, Rahim, “Seymden Parlamana: Cumhuriyetimiz Tarih-i Teşekkülünden”, İstiklal (Cumhuriyetimizin Bir Yıllık Devr-i İstiklali Münasebetiyle Telif Edilmiş Mecmua), 28 Mayıs 1919, s. 56-84.
• Mehmetzade, Mirza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi, haz. Ahmet Karaca, Azerbay- can Kültür Derneği Yayınları, Ankara 1991. Qafarov, Vasif, “1918-ci İlin Yazında Azerbaycandan Osmanlı Dövletine Gön- derilen İlhaqnameler ve İlhaq Heyetleri”, Dövlet İdareçiliyi: Nezeriyye ve Tecrübe, S. 2 (62), 2018, s. 205-212.
• Qafarov, Vasif, Birinci Dünya Müharibesi İllerinde Osmanlı İmperiyasının Azerbaycan Si- yaseti, Azerbaycan Millî İlimler Akademisi A. Bakühanov Tarih Enstitüsü, Yayım- lanmamış Bilimler Doktorası Tezi, Bakü 2022.
• Qafarov, Vasif, Türkiye-Rusiya Münasibetlerinde Azerbaycan Meselesi (1917-1922), Azerneşr, Bakı 2011.
• Qasımov, Reşad, Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti-Osmanlı Münasibetleri (Osmanlı Menbe- leri Esasında), Mütercim Neşriyyatı, Bakı 2018.
• Refik, Ahmed, Kafkas Yollarında: Hatıralar ve Tahassüsler, Matbaa-ı Orhaniye, İstan- bul 1919.
• Resulzade, Mehmed Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vazi- yeti, Evkaf-ı İslamiye Matbaası, Şehzadebaşı 1339/1923.
• Resulzade, Mehmed Emin, Azerbaycan Teşekkülünde Müsavat: Haftalık Müsavat Muha- zaralarından, Azerbaycan Gazetesi Hükümet Matbaası, Bakü 1920.
• Rüştü, “Büyükharpte Bakû Yollarında 5. Kafkas Piyade Fırkası”, 93 Sayılı Askeri Mecmua’nın 34 Sayılı Tarih Kısmı, Askeri Matbaa, İstanbul 1934.
• Sarı, Mustafa, “Kafkas Murahhaslarının İstanbul Seyahati ve Kafkasya Cephesi (1918)”, Kafkasya Çalışmaları – Sosyal Bilimler Dergisi, C I/S. 2, Mart 2016, s. 75-99.
• Suny, Ronald Grigor, Bakü Komünü: Rus Devriminde Milliyet ve Sınıf, çev. Kudret Emi- roğlu, Belge Yayınları, İstanbul 1990. Swietochowski, Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı: 1905- 1920, çev. Nuray Mert, Bağlam Yayınları, İstanbul 1988.
• Şahin, Enis, Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konfe- ransları ve Antlaşmaları (1917-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
• Şüküroğlu, Gıyas, Kafkas İslam Ordusu: Kuruluş, Teşkilatlanma ve Operasyonlar, Hacet- tepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2023.
• Şükürov, Qiyas, “Cumhuriyetin Kuruluş Devrinde Azerbaycan’da İstiklal ve İlhak Tartışmaları (Ocak-Haziran 1918)”, Büyük Devletler Kıskacında Bağımsız Azerbaycan, ed. Qiyas Şükürov - Vasif Qafarov, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2010, s. 38-72. Tuğaç, Hüsamettin, Bir Neslin Dramı, Mars Matbaası, Ankara 1966.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler: İttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, C III, Hürriyet Vakfı Yayınları, Sefaköy 1989.
• Vekilov, Ragim, İstoriya Vozniknoveniya Azerbaydjanskoy Respubliki, İzdatelstvo Elm, Baku 1998.
• Yüceer, Nâsır, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu’nun Azerbaycan ve Dağıstan Ha- rekâtı: Azerbaycan ve Dağıstan’ın Bağımsızlığını Kazanması 1918, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• Zaqafqaziya Seyminin Müselman Fraksiyası ve Azerbaycan Milli Şurası İclaslarının Protokol- ları 1918-ci il (ZSMF ve AMŞ Protokolleri), haz. A. E. Paşayev, Adiloğlu Neşriyyatı, Bakı 2006.
• Zenkovsky, Serge A., Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık, çev. İzzet Kantemir, İpek Matbaası, Ankara 1971.