Women Mourners in the Medieval Islamic World

Year 2025, Volume: 89 Issue: 314, 131 - 153, 08.04.2025

Nevzat Keleş

Abstract

In this study, the adventure of the tradition of women mourners in the medieval Islamic world is discussed. Starting from the early periods of Islam, it covers the period of the Umayyads, Abbāsids, Fātimids, Buwayhids and Seljuks. The study discussed the practical aspect of the tradition in question within the framework of examples determined based on the historical, literary and biographical etc. works of the period. Women who performed mourning ceremonies and lamented were mostly the deceased’s mother, wife, daughter, sister, jariya/concubine, close relative, or professional women mourner who took up this job as a profession. Professional women mourners, who lamented for a certain fee, performed both verbally and in action during the lament ceremony. They were popular in the Islamic society and became regulars of funeral processions. Sellāme, Haleb/Hilb, Sukeyna and Hüsrevān are their famous ones. Various visual actions accompanied the lamentations by the relatives of the dead or by professional women mourners. The most frequently displayed behavior along with lamentation is crying. For this reason, the term crying lamenting woman is frequently used in this period. In addition, actions such as pulling out hair, tearing the clothes, slapping the face, clapping the hands, beating, and painting the faces black were also performed, despite the prohibitions in Islam. Their actions, which do not, which do not comply with Islamic manners, have brought them into conflict with the state and society from time to time. However, the tradition of women mourners was adopted and continued to exist in the medieval Islamic society.

Keywords

Medieval Islamic world , death , lament , mourner woman , nāiha

Orta Çağ İslam Dünyasında Ağıtçı Kadınlar

Abstract

Bu çalışmamızda kadim bir olgu olan ağıtçı kadınlar geleneğinin Orta Çağ İslam dünyasındaki macerası ele alınmıştır. İslam’ın ilk dönemlerinden başlamak üzere Emevîler, Abbâsîler, Fâtımîler, Büveyhîler ve Selçuklular dönemini kapsamaktadır. Dönemin tarihî, edebî, biyografik vb. eserleri esas alınarak tespit edilen örnekler çerçevesinde söz konusu geleneğin pratik yönü işlenmiştir. Orta Çağ İslam dünyasında matem merasimlerini yürüten ve ağıtları yakan kadınlar ekseriyetle müteveffanın annesi, eşi, kızı, kız kardeşi, cariyesi, yakın akrabası veya bu işi meslek edinmiş profesyonel ağıtçı kadınlardan oluşmaktaydı. Özellikle belli bir ücret mukabilinde ağıt yakan profesyonel ağıtçı kadınlar, ağıt merasimi sırasında hem sözlü hem de eylemsel performans sergilemekteydiler. Bu özellikleriyle cenaze merasimlerine önem verilen İslam toplumunda, rağbet görmüş ve cenaze alaylarının müdavimi olmuşlardır. Söz gelimi Sellâme, Haleb/Hilb, Sükeyna ve Hüsrevân bunların meşhurlarıdır. Ölünün yakınları veya profesyonel ağıtçı kadınlar tarafından yakılan ağıtlara çeşitli görsel eylemler de eşlik etmiştir. Buna göre ağıt ile birlikte en sık sergilenen davranış ağlamadır. Bundan dolayı ağlayan ağıtçı kadın tabiri bu dönemde sıklıkla kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra İslam’ın men etmesine karşın saçların dağıtılıp yolunması, üst başın yırtılması, yüzün tokatlanması, ellerin çırpılması, dövünmek, yüzlerin siyaha boyanması gibi eylemler de sergilenmiştir. Ağıtçı kadınların İslami usule uymayan bu tutumları, onları zaman zaman devlet ve toplum ile karşı karşıya getirmiştir. Bununla beraber ağıtçı kadın geleneği bütün bu muamelelere rağmen hem İslami hem de ona muhalif yönüyle Orta Çağ İslam toplumunda benimsenmiş ve varlığını devam ettirmiştir.

Keywords

Orta Çağ İslam dünyası , ölüm , ağıt , ağıtçı kadın , nâiha

References

• Abdülkadir el-Bağdadî, Hizânetü’l-edeb, C IV, thk. Abdusselam Muhammed Harun, Mektebetü’l-Hâncî, Kahire 1997.
• Ahmed Eflakî, Menâkibü’l-Arifin, C II, Yay. Tahsin Yazıcı, Tahran 1342.
• Ali, Cevad, el-Mufassal fî târîhi’l-İslâm kable’l-İslâm, C IX, Dârü’s-Sakî, yy. 2001.
• Ebû Ali el-Kâlî, el-Emâlî, C I, thk. Muhammed Abdülcevâd el-Esmaî, Dârü’l- Kütübü’l-Mısriyye, Kahire 1926.
• Ebû Mansûr es-Seâlibî, Yetimetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-asr, C II, thk. Müfid Muhammed Kumhiyye, Beyrut 1983.
• Ebû Nu‘aym el-İsfahanî, el-Ma‘rifetü’s-sahâbe, C IV, thk. Adil b. Yusuf el-Azâzî, Dârü’l-Vatan, Riyad 1998.
• Ebü’l-Ferec el-İsfahanî, Kitabü’l-Egânî, C I, III, thk. İhsan Abbâs vd., Dâru Sadr, Beyrut 2008.
• El Cheikh, N. Maria, “Mourning and the Role of the Nā‘iha”, Identidades Marginales, ed. C. De La Puente, CSIC, Madrid 2003, s. 195-412.
• El Cheikh, N. Maria, Women, Islam and Abbasid Identity, Harward University Press, Cambridge 2015.
• El-Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf, C IV, thk. Riyaz Zirikli-Süheyl Zekkar, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1996.
• El-Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf, C I-VI, çev. Heyet, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2020.
• El-Buharî, Sahîhü’l-Buhârî, Dâru İbn Kesîr, Dımaşk 2002.
• El-Ezherî, Tehzibü’l-luğa, C VI, XV, thk. Heyet, Kahire 1967. El-Kindî, Kitabü’l-Vulât ve kitabü’l-kudât, Beyrut 1908.
• El-Makrizî, İtti‘azü’l-hünefâ bi-ahbâri’l-e‘immeti’l-Fâtımîyyin el-Hulefâ, C III, thk. Cemaleddin eş-Şeyyal, el-Meclisü’l-Ala li’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, Kahire 1996.
• El-Vâkıdî, Fütûhü’ş-Şam, C I, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
• Es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefayât, C VI-VII, thk. Ahmed el-Arnavutî-Türkî Mustafa, Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, Beyrut 2000.
• Eş-Şeyzerî, Nihâyetü’r-rütbe fî tâlebi’l-hisbe, thk. Es-Seyyid el-Baz el-Arinî, Menşûrâtü’l-Cemel, Beyrut 2014.
• Et-Taberî, Taberî Tarihi, C VI, çev. Cemalettin Saylık, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2022.
• Et-Tenûhî, Nişvârü’l-muhâdara ve ahbârü’l-müzâkere, C I, thk. Mustafa Hüseyin Abdülhadî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.
• Et-Turtûşî, Sirâcü’l-mülûk, çev. Said Aykut, İnsan Yayınları, İstanbul 1995.
• Ez-Zehebî, Târîhü’l-İslâm ve vefeyatü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm, C XIII, XXVI, XXX, XLIII, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Dârü’l-Kitabü’l-Arabî, Beyrut, 1990.
• Ez-Zemahşerî, Rebî‘ü’l-ebrâr ve nüsûsü’l-ahbâr, C III, thk. Abdülemîr Mihnâ, Müessesetü’l-Alemî, Beyrut 1992.
• Gazâlî, İhyâu ulûmi’d-din, C II, çev. Ali Arslan, Merve Yayıncılık, İstanbul 1993.
• Goldziher, Ignaz, İslam Kültürü Araştırmaları, C I, çev. Cihad Tunç, Otto Yayınları, Ankara 2019.
• Görkem, İsmail, Türk Edebiyatında Ağıtlar, Akçağ Yayınları, Ankara 2001.
• Halife b. Hayyât, Halife b. Hayyât Tarihi, çev. Abdulhalik Bakır, Bizim Büro Basımevi, Ankara 2001.
• İbn Abdirabbih, el-İkdü’l-ferîd, C III, çev. Musa Kazım Yılmaz, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2021.
• İbn Abdirabbih, el-İkdü’l-ferîd, VII-VIII, thk. Abdülmecid et-Terhînî, Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1983.
• İbn Asakir, Târîhu Medineti Dımaşk, C XXIII, LXIX, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1995. İbn Hacer el-Askalanî, Lisânü’l-mîzân, C I, Müessesetü’l-İlmî li’l-Matbuat, Beyrut 1971.
• İbn Hamdûn, Tezkiretü’l-Hamdûniyye, C IV, thk. İhsan Abbas-Bekr Abbas, Dâru Sadr, Beyrut 1996.
• İbn Hişam, Sîret-i İbn-i Hişam, İslâm Tarihi, C I, çev. Hasan Ege, Kahraman Yayınları, İstanbul 2006.
• İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, C II-IV, Mektebetü’l-Arabiyye, Beyrut 1990.
• İbn Sa‘d, Tabakatü’l-kübrâ, C III, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ, Dârü’l- Kütübi’l-İslâmiyye, Beyrut 1990.
• İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire, C VI, thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1992.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebṣâr fî memâliki’l-emsâr, C VIII, thk. Kâmil Selmân el-Cubûrî-Mehdî en-Necm, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2010.
• İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb, C VI, thk. Suheyl Zekkâr, Dârü’l-Fikr, Beyrut ty.
• İbnü’l-Cevzî, Ahmak ve Dalgınlar, çev. Enver Günenç, Şule Yayınları, İstanbul 2020.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, C III, XIV, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Şeytanın Ayartması, çev. Savaş Kocabaş, Elif Yayınları, İstanbul 2018.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târîh, C II, IV, VI, VII, thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî vd. Dârü’l-Kütûbü’l-İslâmiyye, Beyrut 1987.
• İbnü’ş-Şâ‘âr, ‘Ukûdü’l-cümân fî şu‘arâ‘î hâze’z-zamân, C I, thk. Kemâl Selman el- Cbûrî, Beyrut 2005.
• Kemal, Yaşar, Ağıtlar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1993.
• Makal, Tahir Kutsi, “Anadolu’da Ağıtçı Kadınlar”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C II, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, Ankara 1986, s. 245-250.
• Meşe, Ramazan, Endülüs Şehir Ağıtları, Kimlik Yayınları, Kayseri 2023.
• Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, çev. Salih Şaban, İnsan Yayınları, İstanbul 2000.
• Ragıp el-İsfahanî, Muhâdarâtü’l-üdebâ ve muhâverâtü’ş-şu‘arâ, C I-II, Dârü’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkam, Beyrut 1999.
• Roux, J. Poul, Altay Türklerinde Ölüm, çev. Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yayınları, İstanbul 1999.
• Sever, Mustafa, “Türklerde Ağıt”, Akademik Araştırmalar Dergisi, C III/S. 12, Nisan 2002, s. 61-67.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir‘atü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân, C III, XI, XIX, XXII, thk. Heyet. er-Risâletü’l-Alemiyye, Dımaşk 2013.
• Şenel, Süleyman, “Ağıt, Türk Edebiyatında Ağıt”, DİA, C I, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988, s. 472-473.
• Taceddin es-Subkî, Mu‘cemü’ş-şüyûh, thk. Beşşâr Avvâd vd., Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 2004.
• TDK Türkçe Sözlük, C I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• Tryjarsky, Edward, Türkler ve Ölüm, çev. Hafize Er, Pinhan Yayınları, İstanbul 2011.
• Uludağ, Süleyman, “Ağıt”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C I, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988, s. 470-472.
• Üsâme b. Münkız, Kitabü’l-İ‘tibâr, thk. Abdülkerim el-Aştur, Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut 2003.
• Vekî‘ ed-Dabbî, Ahbârü’l-kudât, C II, thk. Abdülazîz Mustafa el-Merâğî, Beyrut 1947.
• Yahya b. Said el-Antakî, Târîhu Antakî, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Jarrous Press, Trablus 1990.