PEDASA’DAN ERKEN DEMİR ÇAĞ BAŞLARINA AİT MEZAR PLATFORMLARI VE URNE PİTHOSLAR

Year 2018, Issue: 22, 35 - 55, 01.01.2018

Bekir Özer

Abstract

Karia bölgesinde son yıllarda sayısı artan kazı ve araştırmalar Geç Tunç Çağı’ndan Erken Demir Çağı’na geçiş süreci, Erken Demir Çağı mezar mimarisi, hediyeleri ve ölü gömme geleneği hakkında önemli veriler sağlamaktadır. Bu kültürel süreçlere ait taş tümülüsler ve mezar platformları, Leleg Yarımadası üzerindeki belli başlı mezar yapıları arasında yer alır. Bugünkü bilgilerimiz, dikdörtgen planlı mezar platformlarının MÖ 12. yüzyılın başlarından Arkaik Dönem’in içlerine kadar kullanıldıklarını göstermiştir. Doğal zemin üzerine inşa edilmiş platformlar, içleri taşlarla doldurulmuş taş duvarlarla sınırlanmışlardır. Bu taş dolgu içerisinde yer alan dörtgen tasarlanmış sandık/kutu mezarlar, yakma işleminden sonra toplanan kül ve kemiğin bırakıldığı küçük mimari birimlerdir. Pedasa ve Asarlık’ta kazısı yapılan MÖ 12. ve 11. yüzyıla tarihlenen platformlarda, sadece kremasyon gömü ile karşılaşılmıştır. Araştırılan örneklerden anlaşıldığı kadarıyla, platformların bazılarında merkezi konumda bir yerde urne amaçlı kullanılmış pithoslar ortaya çıkarılmıştır. Mezar Platformu 1’de, pithosun platformun merkezinde yer alması, bunların platformun inşa edilmesine sebep olan bireyin gömülmesi amacını taşıdığını düşündürmektedir. Ancak, Platform 2’de ortaya çıkarılmış olan pithosun platformun ilk gömüsü olmaması, bu yorumun her zaman geçerli olmadığını da gösterir. Platformların uzun kullanım süreci, inşa evrelerinde taş dolgu içerisine bırakılan seramiklerden oluşan adaklar ve taş dolgu içerisinde dağınık parçalar şeklinde gözlenen seramik buluntular, bu mezar tipini kullanan toplumun ölü kültü ve inacına verdiği önem ve aile mezarı olarak kullanılmalarıyla ilişkilidir. Pithoslarla ilişkili mezar buluntuları arasında yer alan kaseler MÖ geç 12. yüzyıldan 10. yüzyıl başlarına kadar Ege’de birçok yerde benzerleri bulunabilen tek kulplu kaselerin yerel Karialı temsilcileridir. İki boğumlu asimetrik yay fibulalar ise Karia bölgesinde oldukça sık karşılaşılan bir tipin üyesidirler. Mezar 1, buluntuları arasında yer alan bir küpeden dolayı bir kız çocuk/adolescent, Mezar 13 ise buluntuları arasında yer alan kılıç/kama parçasından dolayı muhtemelen bir erkek çocuk/ adolescent ile ilişkilidir. Pithosların urne amaçlı kullanılması, Demircihüyük örneklerinden bilindiği gibi, Orta Tunç Çağı Anadolu kültürlerinden itibaren izlenen, Geç Tunç Çağı’nda ise, kremasyon geleneğindeki artış ile Batı Anadolu’da Troia, Ulucak ve Girit’te Olous karşılaşılan bir uygulamadır. Karia urne pithosları Batı Anadolu ve karşı adalarda MÖ 10. yüzyıl ile sayıları artan urne geleneğinin, aslında kesinti olmadan devam eden bir Geç Tunç Çağı geleneği olduğunu da belgelemektedirler. Pedasa urne pithoslarının içerisinde yer aldığı platformlar, taş dolgu içerisinde yer alan mezarlarıyla, MÖ 12. yüzyıl Argos bölgesi tümülüsleri özellikle Chania tümülüsü ile benzerlik göstermektedir. Argos tümülüslerinde kremasyon artıkları urne içerisinde, Pedasa ve Asarlık’ta ise doğrudan sandık/kutu mezarlara bırakılmaktadır. Pedasa ve Asarlık mezarlarından ele geçen MÖ 12. yüzyıla tarihlenen buluntuların, Geç Hellas III C döneminin karakteristik özelliklerine sahip olması, bölgenin Egeli kimliğini, materyal kültürü ile belgelemektedir. Leleg Yarımadası platformları ve Argos tümülüsleri, çağdaş Ege kültürleri ile kıyaslandığında kremasyonun temel gömü şekli olması ve seramik buluntulardaki ortaklıkları ile benzer özellikleri tekrar etmektedirler. Verilerdeki bu ortaklık Ege göçleri, göçün yönü ve muhtemel kaynağı ile ilgili yeni bir tartışmayı beraberinde getirmiştir.

Keywords

Karia, Pedasa, Kremasyon, Pithos Mezar, Fibula, Erken Demir Çağı

PEDASA PLATFORM-GRAVES AND PITHOS URNS FROM THE BEGINNING OF EARLY IRON AGE

Abstract

Recent archaeological research and excavations undertaken at Caria provide significant information regarding the transitional stage from Late Bronze Age to Early Iron Age as well as funerary architecture, burial customs and offerings of Early Iron Age. Throughout this cultural process, stone tumuli and platform-graves appear to be the major grave structures in Lelegian peninsula. Considering current information, we can safely say that rectangular platform-graves were in use starting from the beginning of 12th Century BC towards the mid-Archaic period. Platform-graves constructed on ground were encircled by a framing enclosure filled with rubble. Burial cists were small rectangular units embedded in rubble containing clusters of cremated remains. Excavated Pedasa and Asarlık platform-graves dating back to 12th and 11th centuries BC contain solely cremation burials. It seems that in some platform-graves there is a centrally placed pithos used as an urn. The arrangement of platformgrave 1 with a centrally positioned single pithos urn suggests that the structure was actually built for the deceased whose cremated remains were placed in it. However, it is not always the case since the pithos urn in platform grave 2 is not the earliest burial in the platform. Long term usage of the platform graves, ceramic grave goods placed in the rubble fill during the construction phase and ceramic sherds scattered in the fill must be the reflections of burial traditions of the community using the platform graves as family graves with strong signs of importance paid to grave cult and ancestor veneration. Among the grave goods are ceramic bowls; Carian examples of single handled bowls which is a typical form in the Aegean from late 12th to the beginning of 10th centuries BC. Asymmetrical arched fibulae with two tubular beads are among the typical fibula form common in Caria. Grave 1 must be related to an adolescent/female with its earring and grave 13 must belong to an adolescent/male with its sword/dagger. The use of pithos as cremation urn appears in Middle Bronze Age Anatolian cultures such as Demircihüyük examples. It can also be followed in Western Anatolia Troia, Ulucak and Crete Olous along with the increase of cremation in the Late Bronze Age. Carian pithos urns attest that cremation urn practice was actually a continuous Late Bronze Age tradition without any interruption with increasing numbers observed in Western Anatolia and nearby islands starting from 10th century BC. Pedasa platform-graves containing pithos urns show close resemblance to Argos tumuli from 12th century BC, specifically Chania tumulus in regard to its arrangement with graves placed in a rubble fill. In Argos tumuli cremated remains were placed in an urn whereas in Pedasa and Asarlık they were deposited at burial cists. It is clear that the region has a strong Aegean identity in terms of material culture as Pedasa finds from 12th century BC reflect characteristic features of Late Helladic III C period. The platform-graves of Lelegian peninsula and Argos tumuli show close resemblance in terms of cremation being the main burial type and common features in ceramic finds compared to contemporary Aegean cultuRes. These similar patterns might bring new discussions on the possible routes and sources on mobility in the Aegean.

Keywords

Caria, Pedasa, Cremation, Pithos Burial, Fibula, Early Iron Age

References

• ABAY, E./ SAĞLAMTİMUR, H./ ÖZKAN, T. 2000. “Ulucak Höyük Kazıları 1998”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı-1. Ankara: 359-370.
• AGELARAKIS, A./ KANTA, A./ MOODY, J. 2001. “Cremation Burial in LM IIIC–Sub Minoan Crete and the Cemetery at Pézoulos Atsipadhes”, Πρακτικά του συνεδρίου «Καύσεις στην Εποχή του Χαλκού και την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου», Ρόδος, 29 Απριλίου – 2 Μαΐου 1999 (Ed. N. X. Stampolidis). Athens: 69–82.
• AKYURT, İ. M. 1998. M.Ö. 2. Binde Anadolu’da Ölü Gömme Adetleri. Ankara.
• BASEDOW, M. 2000. Beşik-Tepe: das spätbronzezeitliche Gräberfeld. Studia Troica. Monographien, Band 1. Mainz am Rein.
• BASEDOW, M. 2002. “Cemetery and Ideology in the West Anatolian Coastal Region”, Mauerschau. Festschrift für Manfred Korfmann (Eds. R. Aslan / G. Kastl / S. W. E. Blum / F. Schweizer / D. Thumm). Remshalden/Grunbach: 469-474.
• BEAN, G. E./ COOK, J. 1955 “The Halicarnassus Peninsula”, The Annual of the British School at Athens 50: 85-171.
• BERTI, F. 2007. “La necropoli geometrica dell’agora di Iasos”, Frühes Ionien. Eine Bestandsaufnahme, Panionion-Symposion Güzelçamlı 26. September-1. October 1999, Milesische Forschungen 5 (Eds. J. Cobet / V. von Graeve / W-D. Niemeier / K. Zimmermann). Mainz am Rhein: 437-446.
• BOUZEK, J. 1985. The Aegean, Anatolia and Europe: Cultural Interrelations in the Second Millennium B.C. Studies in Mediterranean Archaeology 29. Göteborg.
• BOYSAL, Y. 1967. “Karya Bölgesinde Yeni Araştırmalar”, Anadolu 11: 1-29.
• BOYSAL, Y. 1969. Katalog der Vasen im Museum in Bodrum I, MykenischProtogeometrisch. Ankara.
• CALLAGHAN, P. J./ COLDSTREAM, J. N./ MUSGRAVE, J. H. 1981. “Knossos: An Early Greek Tomb on Lower Gypsadhes Hill”, The Annual of the British School at Athens. Vol. 76: 141-165.
• CANER, E. 1983. Fibeln in Anatolien I, Prähistorische Bronzefunde XIV, Band 8. München.
• CARINGTON-SMITH, J. 2003. “Echoes of a Mycenaean Past at Koukos, Sykia”, 2nd International Interdisciplinary Colloquium on the Periphery of the Mycenaean World, 26-30 September 1999, Lamia (Eds. N. Kyparissi-Apostolika / M. Papakonstantinou). Athens: 243-252.
• CARSTENS, A. M. 2008. “Tombs of the Halikarnassos Peninsula-The Late Bronze and Early Iron Age”, Halicarnassian Studies V (Ed. P. Pedersen). University Press of Southern Denmark: 52- 118.
• CATLING, H. W./ CATLING, E. A. 1980. “Objects in Bronze, Iron and Lead”, Lefkandi I. The Iron Age (Eds. M. R. Popham / L. H. Sackett / P. G. Themelis). British School at Athens, Supplementary Vol. 22. London.
• CAVANAGH, W./ MEE, C. 1998. A Private Place: Death and Prehistoric Greece, Studies in Mediterranean Archaeology, Vol. 125. Jonsered.
• CHRISTAKIS, K. S. 2005. Cretan Bronze Age Pithoi, Traditions and Trends in the Production and Consumption of Storage Containers in Bronze Age Crete. Pennsylvania.
• DESBOROUGH, V. R. d’A. 1952. Protogeometric Pottery. Oxford.
• DESBOROUGH, V. R. d’A. 1964. The Last Mycenaeans and Their Successors, An Archaeological Survey c. 1200-c. 1000 B.C. Oxford.
• DESBOROUGH, V. R. d’A. 1972. The Greek Dark Ages. London.
• DICKINSON, O. 1994. The Aegean Bronze Age. Cambridge University Press.
• DİLER, A. 2006. “Pedasa Geç Protogeometrik Dönem Tümülüsü ve Leleglerde Ölü İnancı”, Anadolu Arkeolojsine Katkılar: 65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar (Ed. T. Takaoğlu). İstanbul: 109-131.
• DİLER, A. 2009. “Tombs and Burials in Damlıboğaz (Hydai) and Pedasa: Preliminary Report in the Light of Surface Investigations and Excavations”, Die Karer und die Anderen. Internationales Kolloquium an der Freien Universität Berlin 13. bis 15. Oktober 2005 (Ed. F. Rumscheid). Bonn: 359-376.
• DİLER, A. 2015. “Agricultural Land Use in Lelegian Termera: Change in Settlement Model in Agricultural Landscape”, Antikçağ’da Doğu Akdeniz’de Zeytinyağı ve Şarap Üretimi, Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 17-19 Kasım 2011 Urla-İzmir (Eds. A. Diler / A. K. Şenol / Ü. Aydınoğlu). İzmir: 1-30.
• DİLER, A. 2016. “Stone Tumuli in Pedasa on the Lelegian Peninsula. Problems of Terminology and Origin”, Tumulus as Sema. Space, Politics, Culture and Religion in the First Millennium BC (Eds. O. Henry / U. Kelp). Berlin/Boston: 455-473.
• EKMEN, H. 2012. “Yeni Veriler Işığında Başlangıcından M.Ö. II. Binin Sonuna Kadar Anadolu’da Yakarak Gömme (Kremasyon) Geleneği”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/1. Haziran: 23-49.
• ERKANAL, A. 2008. “The Late Bronze Age Cemeteries of Panaztepe”, Batı Anadolu ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar (Eds. A. Erkanal-Öktü / S. Günel / U. Deniz). Ankara: 69-90.
• FORSDYKE, E. J. 1925. Catalogue of the Greek and Etruscan vases in the British Museum. London.
• GERCKE, P./ NAUMANN, U. 1974. “Tiryns Stadt 197171972”, Αρχαιολογικά ανάλεκτα εξ Αθηνών VII/1: 15-24.
• GIESEN, K. 2001. Zyprische Fibeln, Typologie und Chronologie. Jonsered.
• GÜMÜŞ, Ş. 2012. “Akropol Batı Tümülüs”, A. Diler / B. Özer / H. Bulut / Ş. Gümüş, “Pedasa, 2010”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı-4. Ankara: 180-185.
• GÜMÜŞ, Ş. 2013. Pedasa Leleg Tümülüsleri (Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi). Aydın.
• GÜNEL, S. 1999. Panaztepe II, M.Ö. 2. Bine Tarihlendirilen Panaztepe Seramiğinin Batı Anadolu ve Ege Arkeolojisindeki Yeri ve Önemi. Ankara.
• HOMMEL, P. 1967. “Funde von der Oberburg”, Panionion und Melie, Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts, 23. Ergänzungsheft (Eds. G. Kleiner / P. Hommel / W. Müller-Wiener). Berlin: 133-166.
• JACOB-FELSCH, M. 1996. “Die spätmykenische bis frühprotogeometrische Keramik”, Kalapodi I (Ed. R. C. S. Felsch). Mainz am Rein: 1-213.
• JACOPI, G. 1933. “La Stipe Votiva”, Clara Rhodos VI/VII. Rodi.
• JUNG, R. 2007. “Δως’ μου φωτιά”. Woher kamen die Brandbestattungen der spätbronzezeitlichen Ägäis”, Between the Aegean and Baltic Seas. Prehistory across Borders. Proceedings of the International Conference Bronze and Early Iron Age Interconnections and Contemporary Developments between the Aegean and the Regions of the Balkan Peninsula, Central and Northern Europe, University of Zagreb, 11–14 April 2005, Aegaeum 27 (Eds. I. Galanaki / H. Tomas / Y. Galanakis / R. Laffineur). Liège: 215–230.
• KANTA, A. 2001. “The Cremations of Olous and the Custom of Cremation in Bronze Age Crete”, Πρακτικά του συνεδρίου «Καύσεις στην Εποχή του Χαλκού και την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου», Ρόδος, 29 Απριλίου – 2 Μαΐου 1999 (Ed. N. X. Stampolidis). Athens: 59–68.
• KILIAN-DIRLMEIR I. 2005. Die bronzezeitlichen Gräber bei Nidri auf Leukas. Ausgrabungen von W. Dörpfeld 1903-1913. Mainz.
• LAGIA, A./ PAPATHANASIOU, A./ MALAKASIOTI, Z./ TSIOUKA, F. 2013. “Cremations of the Early Iron Age from Mound 36 at Voulokalyva (ancient Halos) in Thessaly: a bioarchaeological appraisal”, Cremation burials in the region between the Middle Danube and the Aegean, 1300–750 BC. Proceedings of the international symposium held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 11th–12th, 2010 (Eds. M. Lochner / F. Ruppenstein). Wien:197-219.
• LEMOS, I. S. 2002. The Protogeometric Aegean, The Archaeology of the late Eleventh and Tenth Centuries BC. Oxford.
• LOCHNER, M./ RUPPENSTEIN, F. 2013. Cremation Burials in the Region Between the Middle Danube and the Aegean, 1300–750 BC. Proceedings of the International Symposium Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 11th–12th, 2010. Wien.
• MALAKASIOTI, Z./ TSIOUKA, F. 2011. “Ζητήματα ταφικών πρακτικών στα νεκροταφεία της Εποχής του Σιδήρου στην περιοχή της αρχαίας Άλου, θέση «Βουλοκαλύβα»”, The “Dark Ages” revisited: acts of an international symposium in memory of William D.E. Coulson University of Thessaly, Volos, 14-17 June 2007 (Ed. A. Mazarakis Ainian). Volos: 609-623.
• MOHR, E-M . 2015. Eisenzeitliche Nekropolen im westlichen Kleinasien, Structur und Entwicklung zwischen dem 9. und 6. Jh.v. Chr., Byzas 21. İstanbul.
• MORRICONE, L. 1965-1966. “Eleona e Langada: Sepolcreti della tarda Età del Bronze a Coo”, Annuario della Scuola archeologica di Atene e delle missioni italiane in Oriente Vol. XLIII-XLIV: 5-311.
• MOUNTJOY, P. A. 1986. Mycenaean Decorated Pottery: A Guide to Identification. Göteborg.
• MOUNTJOY, P. A. 1995. Mycenaean Athens. Jonsered.
• MOUNTJOY, P. A. 1999. Regional Mycenaean Decorated Pottery. Rahden/ Westfalen.
• MOUNTJOY, P. A. 2009. “LH III C Late: An East Mainland-Aegean Koine”, LH III C Chronology and Synchronisms III. LH III C Late and the Transition to the Early Iron Age. Proceedings of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 23rd and 24th, 2007, Veröffentlichungen der Mykenischen Kommission 30 (Eds. S. Deger-Jalkotzy / A. E. Bächle). Vienna: 289-312.
• NOWICKI, K. 2000. Defensible Sites in Crete c. 1200-800 B.C. (LM IIIB/IIIC Through Early Geometric) Aegaeum 21. Eupen.
• ÖZER , B. 2009. “Güneydoğu Nekropolü Çalışmaları, Batı Nekropolü Çalışmaları”, A. Diler / B. Özer / Ö. D. Çakmaklı Baran / S. Türkoğlu, “Pedasa 2007”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı-3. Ankara: 274-278.
• ÖZER, B. 2011. “Batı Nekropolü ve Gebe Kilise’de Yapılan Çalışmalar”, A. Diler, “Pedasa-2008/2009”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı-4. Ankara: 331-333.
• ÖZER, B. 2014. “Batı Nekropol-MP 5, MP 6”, A. Diler, B. Özer, H. Bulut, Ş. Gümüş, G. Adıgüzel, Ö. Kasar, N. S. Eryılmaz, M. Çur, “Pedasa 2011-2012”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı-3. Muğla: 536-538.
• ÖZER, B. 2015. “Çam Tepe Kuzeydoğu Yamaç, Mezar Platformu”, A. Diler, B. Özer, M. Çur, A. Yaman, “Pedasa 2013”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı-3. Ankara: 352-353.
• ÖZER, B./ ÖZER, Ö. Ş. 2017. “Asarlık Paton Tomb O: Some Observations on Funerary Practices of Lelegian Peninsula in 12th century BC and the Arrival of Newcomers”, Colloquium Anatolicum 16: 139-162.
• ÖZKAN, T./ ERKANAL, H. 1999 Tahtalı Barajı Kurtama Kazısı Projesi. İzmir.
• PARE, C. 2008. “Italian Metalwork of the 11th-9th Centuries BC and the Absolute Chronology of the Dark Age Mediterranean”, A New Dawn for the Dark Age? Shifting Paradigms in Mediterranean Iron Age Chronology, Proceedings of the XV World Congress, Lisbon, 4-9 September 2006 (Eds. D. Brandherm / M. Trachsel). Oxford: 77-101.
• PALAIOLOGOU, H. 2013. “Late Helladic IIIC Cremation Burials at Chania of Mycenae”, Cremation Burials in the Region Between the Middle Danube and the Aegean, 1300–750 BC. Proceedings of the International Symposium Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 11th– 12th, 2010 (Eds. M. Lochner / F. Ruppenstein ). Wien: 249-279.
• PATON, W. R. 1887. “Excavations in Caria”, Journal of Hellenic Studies 8: 64-82.
• PATON, W. R./ MYRES, J. L. 1896. “Karian Sites and Inscriptions”, Journal of Hellenic Studies 16: 188-271.
• PITEROS, X. 2001. “Ταφές και τεφροδόχα αγγεία τύμβου της ΥΕ ΙΙΙΓ στο Άργος”, Πρακτικά του συνεδρίου «Καύσεις στην Εποχή του Χαλκού και την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου», Ρόδος, 29 Απριλίου – 2 Μαΐου 1999 (Ed. N. X. Stampolidis). Athens: 99–120.
• POPHAM, M. R./ LEMOS, I. S. 1996. Lefkandi III: the Toumba Cemetery: The Excavations of 1981, 1984, 1986 and 1992-4. British School at Athens.
• POPHAM, M. R./ SCHOFIELD, E./ SHERRATT, S. 2006. “The Pottery”, Lefkandi IV : the Bronze Age, the late Helladic IIIC settlement at Xeropolis (Ed. D. Evely). Athens/London: 137-231.
• RADT, W. 1970. Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos. Istanbuler Mitteilungen Beiheft Beiheft 3. Tübingen.
• RADT, W. 1974. “Die früheisenzeitliche Hügelnekropole bei Vergina in Makedonien”, Beiträge zu italienischen und griechischen Bronzefunden (Ed. H. Müller-Karpe). Prähistorische Bronzefunde Abteilung XX. München: 198-147.
• RUPPENSTEIN, F. 2007. Die Submykenische Nekropole, Neufunde und Neubewertung, Keramikos Band XVIII. München.
• RUPPENSTEIN, F. 2013. “Cremation Burials in Greece from the Late Bronze Age to the Early Iron Age”, Cremation Burials in the Region Between the Middle Danube and the Aegean, 1300–750 BC. Proceedings of the International Symposium Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 11th–12th, 2010 (Eds. M. Lochner / F. Ruppenstein). Wien: 185-196.
• SEEHER, J. 2000. Die Bronzezeitliche Nekropole von DemircihöyükSarıket. Tübingen.
• SIPSIE-ESCHBACH, M. 1991. Protogeometrische Keramik aus Iolkos in Thessalien. Berlin.
• SMITHSON, E. L. 1961. “The Protogeometric Cemetery at Nea Ionia, 1949”, Hesperia 30: 147-178.
• SNODGRASS, A. M. 2000. The Dark Age of Greece: An Archaeological Survey of the Eleventh to the Eight Centuries BC. Edinburgh.
• STAMPOLIDIS, N. X. 2001. Πρακτικά του συνεδρίου «Καύσεις στην Εποχή του Χαλκού και την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου», Ρόδος, 29 Απριλίου – 2 Μαΐου 1999. Athens.
• STYRENIUS, C-G. 1962. “The Vases from the Submycenaean Cemetery on Salamis”, Opuscula Atheniensia 4: 103-123, TOPBAŞ, A./ EFE, T./ İLASLI, A. 1998.
• “Salvage Excavations of the Afyon Archaeological Museum, Part 2: The Settlement of Karaoğlan Mevkii and The Early Bronze Age Cemetery of Kaklık Mevkii”, Anatolia Antiqua VI: 21-94.
• THOMATOS, M. 2006. The Final Revival of the Aegean Bronze Age, A case study of the Argolid, Corinthia, Attica, Euboea, the Cyclades and the Dodecanese during LH IIIC Middle. Oxford.
• ÜYÜMEZ, M./ KOÇAK, Ö./ İLASLI, A. 2008. “Afyonkarahisar/Bayat İlçesi Dede Mezarı Orta Tunç Çağı Nekropolü 2006 Yılı Kazıları”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 403-416.
• VLAVIANOU-TSLIKI, K. 1998. “Protogeometric Graves on Skyros. Contribution to the PG Pottery”, Αρχαιολογικόν δελτίον 53, 1998A: 113- 146.
• VOIGTLÄNDER, W. 1986. “Milets Beziehungen zur Argolis in späthelladischer Zeit”, Milet 1899-1980, Ergebnisse, Probleme und Perspektiven einer Ausgrabung Kolloquium Frankfurt am Main 1980, (Ed. W. Müller-Wiener). Istanbuler Mitteilungen Beiheft 31. Tübingen: 17-34.
• VOIGTLÄNDER, W. 2004. Teichiussa, Näherung und Wirklichkeit. Rahden/ Westfalen: 2004.
• WALLACE, S. 2013. “Citadel and City-State. Insights from Surface Ceramics into Sociopolitical Change in Protogeometric Through Archaic Crete”, Kreta in der geometrischen und archaischen Zeit, Akten des Internationalen Kolloquiums am Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung Athen 27.-29. Januar 2006 (Eds. W.-D. Niemeier / O. Pliz / I. Kaiser). Athenaia 2. München: 103-131.