ANKARA ROMA (CARACALLA) HAMAMI TAŞIYICI, ISITMA VE SU SİSTEMLERİNDE KULLANILAN PİŞMİŞ TOPRAK MALZEMELERİN HAM MADDE ÖZELLİKLERİ

Year 2025, Issue: 31, 11 - 31, 23.06.2025

Zeynep Tanrıverdi , Ali Akın Akyol , Yusuf Kagan Kadıoğlu

Abstract

Mimarinin yıkanma, sağlık, sosyalleşme taleplerini karşılayan hamam yapılarının inşasına antik dönemlerden itibaren başlanmış Roma uygarlığının hamama gitmeyi bir yaşam kültürü olarak benimsemesi, malzeme ve yapım teknolojisinde gösterdiği ilerlemeler, hamam mimarisinin en parlak devrinin Roma Dönemi’nde yaşanmasına ortam hazırlamıştır. Bu çalışmada MS 200’lerde Roma Caracalla Dönemi’nde Ankara’da inşa edilmiş günümüzde temel seviyesindeki özgün kalıntılarıyla açık hava müzesi olarak işlev gören Ankara Roma (Caracalla) Hamamı taşıyıcı, ısıtma ve su sistemlerinde kullanılan yapısal tuğla (hamamın temel duvarlarında yer alan), pilae (tuğla ayak) ve künk (pişmiş toprak boru); pişmiş toprak malzemelerinin analitik incelemelerle (Petrografik İnce Kesit Optik Mikroskop Analizi ve PED-XRF Analizi) ham madde karakter ve kaynakları belirlenmiştir. Bu bağlamda yapısal tuğlaların 6, pilaelerin 5 ve künklerin d e 2 gruba ayrıldığı tespit edilmiştir. Alınan tüm numunelerin kil ham madde karakterleri benzer ve kaynakları Ankara civarı formasyonlarına (ODTÜ ormanı, Cevizlidere çevresi, Yenidoğan civarı ve Tandoğan) ait olduğu saptanmıştır. Diğer bir yandan tüm pişmiş toprak örnek çeşitlerinde kullanılan agregaların Ankara’nın yakın çevre yerel formasyonlarına (andezit agregası-Hüseyingazi Kale, granit agregası-Bağla Köprüköy, metagrovak agregası-Güney Ankara yerel formasyonu) ait olduğu görülmüştür. Bu analizler sonucunda tüm malzemelerin yerel, yakın çevreden elde edilip aynı dönemde ve atölyelerde üretilmiş olduğu belirlenmiştir. Bu veriler ışığında, Roma Dönemi’nde Ankara’da yıkanma ihtiyacını karşılayan hamamın inşasında; erişim kolaylığı, ekonomiklik, hızlı üretim, mevcut çevreye uyum açısından Ankara’ya yakın yerel ham madde kaynaklarından yararlanıldığı anlaşılmıştır.

Keywords

Ankara Roma (Caracalla) Hamamı , Hamam Isıtma (Hypokaust) Sistemi , Hamamda Su Sistemi , Malzeme ve Üretim Teknolojileri , Pişmiş Toprak Malzeme

Supporting Institution

Çalışma'nın XRF analizleri ODTÜ BAP Birimi tarafından desteklenmiştir.

Project Number

DKT-305-2018-3546

Thanks

Etütlük örneklerin araştırılmasına izin veren Ankara 2 No’lu Kültür Varlıklarını Koruma Kuruluna, analizlerin hazırlanmasında Ankara Üniversitesi YEBİM ve Ankara Hacı Bayram Üniversitesi MAKLAB çalışanlarına teşekkür ederiz.

RAW MATERIAL PROPERTIES OF THE TERRACOTTA MATERIALS USED IN STRUCTURAL, HEATING AND WATER SYSTEMS OF ROMAN (CARACALLA) BATH IN ANKARA

Abstract

The construction of baths, designed to meet the architectural demands for bathing, health and socialization, dates back to ancient times. The Roman civilization’s adoption of bathing as a cultural practice, combined with advancements in materials and construction technology, facilitated the flourishing of bath architecture during the Roman Period. In this study, the structural bricks (located on the foundation walls of the bath), pilae stacks (brick supports), and pipes (terracotta pipes) used in the structural, heating, and water systems of the Roman (Caracalla) Bath in Ankara were analyzed. This bath, constructed in Ankara during the Roman Caracalla Period in 200 AD, currently functions as an open-air museum, preserving its original remains at the foundation level. The raw material characteristics and sources of these terracotta materials were determined through analytical methods, including Petrographic Thin Section Optical Microscope and PED-XRF Analyses. In this context, the structural bricks were categorized into six groups, the pilae stacks into five groups, and the pipes into two groups. The clay raw materials of all the samples exhibited similar characteristics, with their sources traced to formations around Ankara (specifically the METU forest, Cevizlidere, Yenidoğan area, and Tandoğan). On the other hand, it was observed that the aggregates used in all terracotta sample types originated from local formations in Ankara (specifically andesite aggregate from Hüseyingazi Kale, granite aggregate from Bağla Köprüköy, and metagrovac aggregate from the southern Ankara formation). As a result of these analyses, it was determined that all the terracotta materials were sourced locally, from the immediate vicinity, and were produced within the same period and workshops. In the light of these findings, it is evident that local raw material resources near Ankara were utilized for their ease of access, cost-effectiveness, rapid production, and adaptability to the existing environment in the construction of the baths that fulfilled the need for bathing in Ankara during the Roman period.

Keywords

Roman (Caracalla) Bath in Ankara , Bath Heating System (Hypocaust) , Water System in Bath , Materials and Production Technologies , Terracotta Materials

Project Number

DKT-305-2018-3546

References

• Akok, M. (1955). Ankara şehri ı̇çinde rastlanan İlk Çağ yerleşmelerinden bazı ı̇zler ve üç araştırma merkezi. Belleten, 19(75), 309-329.
• Akok, M. (1968). Ankara şehrindeki Roma hamamı. Türk Arkeoloji Dergisi, 17(1), 3-37.
• Akyol, A. A. (2012). Ankara Roma (Caracalla) Hamamı yapı malzeme analizi raporu [Yayımlanmamış Rapor]. Ankara Üniversitesi Yer Bilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi (YEBİM) ve Ankara Üniversitesi Başkent M.Y.O. Malzeme Araştırma ve Koruma Laboratuvarı (MAKLAB).
• Bosch, E. (1967). Quellen zur Geschichte der Stadt Ankara im Altertum, (VII/46). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• De Jerphanion G. (1928). S. J, Mélanges D’Archaéologie Anatolienne: Monuments Préhelléniques Gréco-Romains, Byzantins et Musulmans de pont de Cappadoce et de Galatie. Beyrouth Imprimerie Catholique.
• Dolunay, N. (1941). Türk Tarih Kurumu adına yapılan Çankırıkapı hafriyatı. Belleten, 19(5), 261-266.
• Dolunay, N. (1948). Çankırı kapı hafriyatı. III. Türk Tarih Kongresi 1943, Türk Tarih Kurumu Yayınları, IX/3, 212-218.
• Erzen, A. (1946). İlkçağda Ankara. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Fıratlı, N. (1951). Ankara’nın ilk çağdaki su tesissatı. Belleten, 57(15), 349- 359.
• Hodge, A. T. (2002). Roman aqueducts & Water supply. Bristol Classical Press.
• Johnson, D. M., Hooper, P. R. & Conrey, R. M. (1999). XRF Analysis of rocksand minerals for major and trace elements on a single low dilution li-tetraborate fused bead. Advances in X-ray Analysis, 41, 843-867.
• Kadıoğlu, M., Görkay, K. & Mitchell S. (2011). Roma Dönemi’nde Ankyra. Yapı Kredi Yayınları.
• Kaytan, E. (2008). An investigation of water supply in Roman Ankara [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. METU.
• Kerr, P. F. (1977). Optical mineralogy. McGraw-Hill Book Company.
• Kinneir, J. M. (1818). Journey through Asia Minor, Armenia and Koordistan, in the years 1813 and 1814; with remarks of the Marches of Alexander and retreat of the Ten Thousand.John Murray Publisher.
• La Tour, T. E. (1989). Analysis of rocks using X-ray fluorescence spectrometry. The Rigaku Journal, 6(1), 3-9.
• Landels, J. G. (2000). Engineering in the Ancient World. Constable.
• Mitchell, S. (1977). R. E. C.A.M. Notes and studies No.1: Inscription of Ankyra. Anatolian Studies, 27, 63-103. https://doi.org/10.2307/3642654
• Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü (2002). Düzenleyen: Necati Turhan. http://www.mta.gov.tr/v2.0/dairebaskanliklari/jed/images/harita_basimi/1_500_olcek li_haritalar/ankara_b.jpg, visited in June 9, 2018.
• Mutlu, Ö. (2012). Integration of the Roman Remains in Ulus Ankara within in the current urban contex [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. METU.
• Rapp, G. (2002). Archaeomineralogy (Natural science in archaeology). Springer.
• Shackley, M. S. (2011). An introduction to X-Ray Fluorescence (XRF) analysis in archaeology. M. Shackley (Ed), X-Ray Fluorescence Spectrometry (XRF) in geoarchaeology (s. 7-44) içinde. Springer. https://doi.org/10.1007/978-1-4419-6886-9_2
• Tanrıverdi, Z. (2018). Archaeometric investigation of the construction materials of Roman (Caracalla) bath in Ankara [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. METU.
• Temizsoy, İ., Esen, İ. & Ateşoğulları S. (2002, Nisan, 22-26). Ankara Roma Hamamı 2001 yılı kurtarma kazısı. 13. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Ankara, Türkiye.
• Tournefort, J. P. de (1717). Relaxion d’un voyage du Levant. 3. Lyon.
• Yegül, F. K. (2010). Roma dünyasında yıkanma. Koç Üniversitesi Yayınları.
• URL-1. Google Maps. (2024). Ankara Roma Hamamı. https://www.google.com/maps/place/ Roman+Baths+and+Open+Air+Museum / adresinden 19.02.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL-2. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. (Tarih yok). Ankara Roma Hamamı ve Açıkhava Müzesi. https://kvmgm.ktb.gov.tr/Eklenti/90834,ankara-roma-hamami-ve-acik-hava-muzesipdf.pdf adresinden 26.06.2023 tarihinde alınmıştır.
• URL-3. Ankara İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. (Tarih yok). Roma Hamamı Açık Hava Müzesi ve Ören Yeri. https://ankara.ktb.gov.tr/TR-152965/muzeler.html adresinden 19.09.2023 tarihinde alınmıştır.
• URL-4. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. (2015). Ankara Roma Hamamı Ören Yerinde Çevre Düzenleme Çalışmaları Başladı. https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-131902/ankara-roma-hamami-oren-yerinde-cevre-duzenleme-calismalari-basladi adresinden 10.01.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL-5. Anadolu Ajansı. (2022). Başkentin 2 bin yıllık Roma Hamamı restorasyondan geçti. https://www.aa.com.tr/tr/kultur/baskentin-2-bin-yillik-roma-hamami-restorasyondan-gecti/ adresinden 03.01.2024 tarihinde alınmıştır.