İBRET’TE NAMIK KEMAL’İN SANSÜRE KARŞI MÜDAFAASI

Year 2024, Issue: 56, 147 - 169, 04.12.2024

Halef Nas

Abstract

Tekrar ve süreklilik gösteren yönleriyle sansür Osmanlı’da, 19. asırda basının gelişmesiyle birlikte matbuatta daha sık gözlemlenen bir olgu olmuştur. Polis Nizamı (1847), Matbuat Nizamnamesi (1857), Kararname-i Âlî (1867) ve birtakım keyfî uygulamalarda kendini gösteren sansürle birlikte birçok gazete, dergi ve kitaba yayım yasağı getirilmiştir. Bir müddet tatil edilen ve nihayet lağvedilen süreli yayınlardan İbret’in başyazarı; gazete yazılarına, gazeteciliğine ve kitaplarına sansür getirilen Namık Kemal’dir. Bu incelemede İbret’ten önce sansüre uğrayan yayımlara ilişkin kısa bir değerlendirmeden sonra Namık Kemal’in sansüre karşı 1872-1873 yılları arasında İbret’te yayımladığı yazıları ele alınacaktır. Bu yazılarda Matbuat Nizamnameleri, Kararname-i Âlî ve dönem idarecilerinin keyfî uygulamalarından kaynaklanan sansür olgusu yoğun bir şekilde eleştirilmekte, Evrâk-ı Perişan ve Dağarcık’ın yayımına neden yasak getirildiği sorunsallaştırılmaktadır. Yazılardaki sansüre dair eleştirilerin doğruluk değerini ortaya koymak için bu dikkatler matbuat nizamnameleri ve Kararname-i Âlî’deki hükümlerle karşılaştırılarak yorumlanacaktır. Yazılardan “Türkçe Matbuat” ve “Müellifler Neden Me’yus Olacak?”, Kemal’in konuyu ayrıntılarıyla değerlendirdiği yazılarıdır. Sansürle alakalı İbret’teki bütün yazıları dikkate alındığında Kemal’in bir yandan keyfî uygulamalarla yayımlara getirilen sansüre karşı çıktığı diğer taraftan Osmanlı’da gazetecilik ve basın tüzüğüyle alakalı sorunlara dikkat çektiği görülmektedir. İbret’in diğer yazarları ve Hadîka gazetesinden Ebuzziya Tevfik’in de desteklediği bu yazılarda Namık Kemal’in sansüre karşı şahsi teşebbüs, sa’y ve gayret, müsavat, hayat hakkı, kurumsal işleyişte hak ve adalet, özellikle hürriyet ve hukuku müdafaa ettiği tespit edilmiştir. Bu müdafaasıyla Namık Kemal’in Osmanlı matbuatında Sultan II. Abdülhamit’ten önceki sansürün bir dönemine ışık tuttuğunu ve edebiyat eleştirisinde “sansür”ün mahiyetini anlamaya imkân tanıyacak kavramları gözler önüne serdiğini söylemek mümkündür.

Keywords

Sansür, Basın, Hürriyet, Hukuk, Hayat Hakkı, Fikir Özgürlüğü, Eşitlik

NAMIK KEMAL'S DEFENSE AGAINST CENSORSHIP IN IBRET

Abstract

Censorship, with its repetitive and continuous aspects, became a phenomenon observed more frequently in the press in the Ottoman Empire with the development of the press in the 19th century. Along with the censorship that manifested itself in the Police Regulation (1847), the Press Regulation (1857), the Âlî Decree (1867) and some arbitrary practices, many newspapers, magazines and books were banned from publishing. The editorial writer of the periodical Ibret, which was suspended for a while and eventually abolished, was Namık Kemal, whose newspaper articles, journalism and books were subject to censorship. In this study, after a brief evaluation of the publications that were subject to censorship before Ibret, Namık Kemal’s articles published in Ibret between 1872-1873 against censorship will be discussed. In these articles, the censorship phenomenon resulting from the Press Regulations, the Âlî Decree and the arbitrary practices of the administrators of the period is heavily criticized, and the reason why the publication of Evrâk-ı Perişan and Dağarcık was banned is problematized. In order to reveal the truth value of the criticisms about censorship in the articles, these remarks will be interpreted by comparing them with the provisions in the Press Regulations and the Âlî Decree. Kemal’s articles, “Turkish Press” and “Why Will Authors Be Despondent?” are the ones which he evaluated the subject in detail. When all of his articles in Ibret regarding censorship are taken into consideration, it can be seen that Kemal, on the one hand, opposed the arbitrary censorship imposed on publications, and on the other hand, drew attention to the problems related to journalism and press regulations in the Ottoman Empire. In these articles, supported by other writers of Ibret and Ebuzziya Tevfik from the Hadika newspaper, it was identified that Namık Kemal defended personal initiative, effort and endeavor, equality, the right to life, rights and justice in institutional functioning, and especially freedom and law against censorship. With the help of this defense, it is possible to claim that Namık Kemal shed a light on a period of censorship in Ottoman press before Sultan Abdulhamid II and he was pointing out concepts helping understand the nature of censorship in his literary criticism.

Keywords

Censorship, Press, Freedom of Thought, Liberty, Equity, Law, The Right to Life

References

• Baldini, Massimo. İletişim Tarihi. Çeviren Gül Batuş. Avcıol Basım, 2009.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• B.M. “Medeniyet”. İbret. 6 Zilkade 1289 (5 Ocak 1873), no. 84.
• B.M. “Türkçe Matbuat”. İbret. 16 Zilkade 1289 (15 Ocak 1873), no. 94.
• “Cerideci ile Bazı Müşterisi Beyninde Bu Kere Vuku Bulan Muhaveredir”. Ruzname-i Ceride-i Havadis, 25 Cemaziyelahir 1277 (21 Ocak 1861), no. 27.
• Çakır, Hamza. (2011). “II. Meşrutiyete Kadar Osmanlı’da Basın-İktidar İlişkileri”. İletişim Fakültesi Dergisi, no. 11, 2011, ss. 95-113.
• Çaylı, Kübra. Tanzimat Dönemi İstanbul Basınında Sansür. 2017. Sakarya Ü, Yüksek lisans tezi.
• Demirel, Fatmagül. II. Abdülhamit Döneminde Sansür. Bağlam Yayınları, 2007.
• “Dersaadet’te ve memâlik-i şâhânede tab’ ve neşrolunan her nevi gazete ve evrak-ı havâdis-i mülkiye ve politikiye tab’ ve neşri hakkında bu kere tanzîm olunan nizamnâmedir”. Düstûr. Matbaa-yı Âmire, 1289.
• Ebuzziya Tevfik. “Tarîk-i Refah”. Cüzdan, 24 Kanunusani 1288 (8 Şubat 1873). 1, ss. 21-22.
• Ebuzziya Tevfik. Başlıksız. 15 Zilkade 1289 (14 Ocak 1873). Hadîka, no. 46.
• Ebuzziya Tevfik. Başlıksız. 16 Zilkade 1289 (15 Ocak 1873). Hadîka, no. 47.
• Ebuzziya Tevfik. Başlıksız. 18 Zilkade 1289 (17 Ocak 1873). Hadîka, no. 48.
• Ebuzziya Tevfik. “Zamanımızda Maarife Hizmet Bu Mudur?”. Hadîka, 20 Zilkade 1289 (19 Ocak 1873), no. 49.
• Ebuzziya Tevfik. Başlıksız. Hadîka, 21 Zilkade 1289 (20 Ocak 1873), no. 50.
• Ebuzziya Tevfik. “İlânât-Bârika-i Zafer”. Hadîka, 28 Muharrem 1290 (28 Mart 1873), no. 57.
• Ebuzziya Tevfik. Yeni Osmanlılar Tarihi. Uyarlayan Şemsettin Kutlu. Hürriyet Yayınları, 1973.
• Faik. Başlıksız. İbret, 7 Zilhicce 1289 (5 Şubat 1873), no. 109.
• “Havadis-i Dahiliye”. Takvim-i Vekâyi. 10 Zilkade 1283 (16 Mart 1867), no. 875.
• “Havâdis-i Dahiliye”, Rûznâme-i Ceride-i Havadis, 6 Cemaziyelevvel 1289 (12 Temmuz 1872), no. 1946.
• İskit, Servet. Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları. Başvekalet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları, 1943.
• Kabacalı, Alpay. Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Kitap Sansürü. Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1990.
• [Kayazâde] Reşat. “Tercüme - Tarîk-i Refah”. Cüzdan, 24 Kânunusani 1288 (8 Şubat 1873). 1, ss. 22-28.
• Koloğlu, Orhan. Osmanlıdan 21. Yüzyıla Basın Tarihi. Pozitif Yayınları, 2006.
• “Matbuat Nizamnamesidir”. Düstûr. Matbaa-yı Âmire, 1289, ss. 227-228.
• [Menapirzâde] Nuri Bey. “Memuriyet”. İbret, 12 Rebiulahir 1289 (18 Haziran 1872), no. 4.
• Nalcıoğlu, Belkıs Ulusoy. Osmanlı’da Muhalif Basının Doğuşu. Yeditepe Yayınları, 2003.
• Namık Kemal. “İbret”. İbret, 11 Rebiulahir 1289 (18 Haziran 1872), no. 1.
• Namık Kemal. “İfade-i Meram”. İbret, 27 Recep 1289 (30 Eylül 1872), no. 20.
• Namık Kemal. Başlıksız. İbret. 23 Zilkade 1289 (22 Ocak 1873), no. 99.
• Namık Kemal. “İfade-i Mahsûs(a). İbret, 24 Zilkade 1289 (23 Ocak 1873), no. 100.
• Namık Kemal. İsimsiz. İbret, 26 Zilkade 1289 (25 Ocak 1873). no. 101.
• Namık Kemal. “Sa’y”. Cüzdan, 24 Kânunusani 1288 (8 Şubat 1873), 1, ss. 2-5.
• [Namık Kemal] Kalemini dilenci değneği etmek istemeyen erbâb-ı kalem. “Müellifler Neden Me’yus Olacak”. İbret, 29 Zilkade 1289 (28 Ocak 1873). no. 103.
• Namık Kemal. “İfade-i Meram”. İbret, 9 Muharrem 1290 (9 Mart 1873), no. 111.
• Namık Kemal. “Ve mine’l-garâib”. İbret, 25 Muharrem 1290 (25 Mart 1873), no. 122.
• Namık Kemal. “Bizde Ahlakın Hâli”. İbret, 27 Muharrem 1290 (27 Mart 1873), no. 124.
• Nas, Halef. Hür Tefekkürün Kalelerinden İbret Gazetesi. Kriter Yayınları, 2023.
• Özön, Mustafa Nihat. Namık Kemal ve İbret Gazetesi. Remzi Kitapevi, 1938.
• Topal, Alp Eren. Sürgünde Muhalefet: Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi 1 (1868-1869). VakıfBank Kültür Yayınları, 2019.
• Topuz, Hıfzı. 100 Soruda Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi -Davalar, Hapisler, Saldırılar, Faili Meçhul Cinayetler ve Holdingler-. Gerçek Yayınevi, 1996.
• Ulaş, Bahri. “Tarihimizde Kitap ve Gazete Sansürü”. Türk Kütüphaneciliği, c. 15, no. 1, 1966, ss. 28-34.
• Yazıcı, Nesimi. “Hadîka”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 15, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997, ss. 18-19.
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Terc%C3%BCm%C3%A2n-%C4%B1_Ahv%C3%A2l